Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

A zərbaycan  Milli  Elmlər  A kadem iyasm ın  m üxbir  üzvü,  filo- 

logiya  elmləri  d o k to ru   Ə . F .M irəhm ədovun  «A zərbaycan  kitabı»

(1963)  adlı  biblioqrafik  göstəricinin  birinci  cildində  dərc  etdirdiyi 

«M üqəddim ə»də,  H .B .H əsənovun  «A zərbaycan  kitabm ın  inkişaf 

m ərhələləri»  (1989)  kitabm da  soraq-m əlum at  nəşrlərinə  çox  səthi 

yanaşılmış, cüzi yer verilmişdir.

K itab  və kitabçılıq işi sahəsində m üəyyən  əsərlər yazan,  disser- 

tasiyalar  m üdafiə  etmiş  filologiya  elmləri  nam izədi  İ.Zəkiyevin, 

tarix  elmləri  nam izədi  A.Xəlilovun,  filologiya  elmləri  namizədi 

F.B ayram ovun  tədqiqatlarm da  soraq-m əlum at  nəşrləri  problemi, 

demək olar ki, yer alm amışdır.

O nu  d a   qeyd  etm əliyik  ki,  soraq-m əlum at  nəşrləri  sistemində 

xüsusi  yer  tutan  ensiklopediyalann  yaranm ası,  nəşri,  tərtib  prinsip- 

lərinə  aid  filologiya  elmləri  do k to ru ,  professor  İ.Ö.Vəliyevin  elmi 

və  elmi-kütləvi  yazıları,  kitab  və  kitabçaları  bizim  tədqiqatım ız 

üçün müəyyən  əhəmiyyət  kəsb  etm əklə  bərabər,  A zərbaycan  kitab 

mədəniyyətini xeyli dərəcədə zənginləşdirm iş və inkişaf etdirm işdir 

[257,  258,  259,  260,  261,  262,  263,  264,  265,  266].  T anınm ış  alim 

İ.Ö.Vəliyevin  əsərlərində  kitab  nəşrinin  üm um i  problem ləri  ilə  bə- 

rabər,  ensiklopedik  nəşrlərin  əhəmiyyəti,  nəşri,  tərtibi,  redaktəsi 

məsələləri nisbətən geniş şəkildə işıqlandırılır.

Soraq-m əlum at  nəşrləri  sistem ində  geniş  yer  tu ta n   müxtəlif 

növlü  və  tipli  lüğətlərin  yaranm ası,  inkişafı,  nəzəri,  təcrübi  məsələ- 

ləri  də  ölkəmizin  görkəm li  dilçi  alimləri  tərəfindən  m üəyyən  qədər 

öyrənilmiş,  qiymətli  nəzəri,  elmi,  təcrübi  əsərlər  yazılmış,  elmi- 

kütləvi kitablar, m onoqrafıya, dərs vəsaitləri çap olunm uşdur [130, 

131,  132,  133,  167,  168,  225,226].

A zərbaycan  dilinin  izahlı  lüğətinin  nəzəri  və  p rak tik i  məsələlə- 

rin  işlənməsi  sahəsində  Azərbaycan  Elm lər  A kadem iyasının  müx- 

bir  üzvü  Ə .Ə .O rucovun  tədqiqatlarının,  çap  edilmiş  əsərlərinin 

(«A zərbaycan  dili  filoloji  izahlı  lüğətinin  nəzəri  əsasları»,  1965), 

filologiya  elmləri  d o k to ru   M .Ş.Q asım ovun  A zərbaycan  dili  term i- 

nologiyasm m   tarixi,  nəzəri  və  təcrübi  problem lərinin  öyrənilməsi, 

tədqiqi  sahəsindəki  fəaliyyətinin  elmi  nəticələrini  əks  edən  «Azər- 

baycan dili term inologiyasınm  əsasları»  (1973) və filologiya elmləri 

doktoru,  professor  H .Ə .H əsənovun  lüğətçiliyin  nəzəri  və  praktiki 

əhəmiyyəti, dünya və tü rk  lüğətçiliyinin tarixi, xüsusilə Azərbaycan 

lüğətlərinin yaranm a,  form alaşm a və inkişafı tarixi,  tərtib i prinsip- 

ləri,  tipoloji  təsnifatı,  növləri,  quruluşu  və  s.  çoxcəhətli  tədqiqatı-

m n  ümumiləşdirici  nəticəsi  olan  «Azərbaycan  lüğətçiliyinin  nəzəri 

əsasları»  adlı  iri  həcmli  kitabının  A zərbaycan  soraq-m əlum at 

nəşrlərinin  öyrənilməsi,  tədqiqi  baxım ından  xüsusi  əhəmiyyəti  ol- 

d u ğunu qeyd etməliyik.

«A zərbaycanda  nəşriyyat  işi»  (2000)  və  İsmayıl  U m udlunun 

«K itab   nəşri  b u   gün»  (2004)  kimi  kütləvi  nəşrlər  kitab  nəşri,  kitab 

tarixi,  üm umiyyətlə  kitab  və  kitabçılıq  işi  üzrə  müəyyən  m araqlı 

m əlum atları  əks  edir.  Bu  nəşrlərdə  k itab   nəşri,  nəşriyyatlarm   fəa- 

liyyətləri,  kitabın  tipologiyası  və  seriyaları  kimi  problem lərin  şər- 

hin d ə  cüzi  səhvlərə,  nöqsanlara,  faktların  təhrifinə  yol  verilmişdir 

[35,  254\.  Bu  adlarını  qeyd  etdiyimiz  elmi-kütləvi  kitablardan

I.U m u d lu n u n   «K itab  nəşri  bu  gün»  nəşrində  soraq-m əlum at  ki- 

ta b la rın ın   nəşri,  inkişafı  ilə  əlaqədar  müəyyən  əhəmiyyətli  fak tlar 

verilsə də,  ziddiyyətli fikir və mülahizələr vardır [2 5 4 ,139-192}.

Göründüyü  kimi,  Azərbaycanda  k ita b   və  kitabçılıq  işinin  təd- 

q iqinə  XX  əsrin  60-70-ci  illərindən  başlanm ışdır.  O nu  da  qeyd  et- 

məliyik  ki,  respublikam ızda  kitab  nəşri  sahəsində  əldə  edilən 

müvəffəqiyyətlər  mədəni  yüksəlişimizdə  misilsiz  nailiyyətlərim izin 

üzvi  bir  hissəsidir.  Bununla  belə  tədqiqat  işlərində  kitab  nəşri  ilə 

əlaqədar  m eydana  gələn  müxtəlif  xarakterli  m ateriallarda,  çap 

nəşrlərində  soraq-m əlum at  kitablarm ın  öyrənilməsinə,  tədqiq 

olunm asına səthi yanaşılmış, çox cüzi  yer verilmişdir.

Belə  bir  vəziyyət  çox  az  öyrənilmiş  və  təd q iq ata  m öhtac  olan 

soraq-m əlum at  nəşrlərinin  yaranm asını,  form alaşm asını,  inkişaf 

mərhələlərini,  növləri  və  tiplərini,  əhəmiyyətini,  quruluşunu,  möv- 

zu  və  m əzm ununu,  tərtibi  prinsiplərini,  istifadəsini  və  yazılmasını 

tədqiq  etmək,  üm umiləşdirm ək,  konkret  m ənada  A zərbaycan  ki- 

tab   tarixinin  ən  aktual  və  əhəmiyyətli  m övzularından  birini  öy- 

rənm ək  məqsədilə  həyata  keçirilir.  Bu  təd q iq atla  A zərbaycanda 

k ita b   nəşrinin,  d a h a   geniş  m ənada  A zərbaycan  kitabşünaslığm m  

ən  vacib  elmi  problem ini  zənginləşdirməyə,  tam am lam ağa  xidmət 

etm iş  oluruq.

E yni  zam anda  o nu  da  qeyd  etməliyik  ki,  öyrəndiyimiz  tədqi- 

q a tla rd a   A zərbaycanda  soraq-m əlum at  nəşrləri  sisteminin  yaran- 

ması,  inkişaf  mərhələləri,  tipologiyası,  m üasir  vəziyyəti,  inkişaf 

perspektivləri kom pleks şəkildə öyrənilib tədqiq edilməmişdir.

Soraq-m əlum at  nəşrlərinin  yaranm ası,  inkişafı,  form alaşm ası, 

m üasir  vəziyyəti,  inkişaf  perspektivlərinin  elmi  şəkildə  hərtərəfli 

tədqiqi,  təhlili  və  ümumiləşdirilməsi  ilk  dəfə  məhz  bu  dissertasiya 

işində öz elmi-nəzəri-təcrübi həllini tapm ışdır.

---