Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

Tədqiqatın  obyekti  -   1920-2000-ci  illərdə  Azərbaycanda  nəşr 

edilmiş  soraq-m əlum at ədəbiyyatı  sistemidir (dövlət  standartları,  çox 

sayda  elmi-tədqiqat  işləri  və  s.  nəzərə  alaraq,  müxtəlif növlü  və  tipli 

biblioqrafık göstəriciləri tədqiqatımın obyektinə daxil etməmişəm.)

Tədqiqatın  predmeti  -   A zərbaycan  soraq-m əlum at  nəşrlərinin 

yaranm ası, form alaşm ası və inkişafı qanunauyğunluqlarıdır.

Tədqiqatm  məqsəd  və  vəzifələri  -   A zərbaycan  soraq-m əlum at 

nəşrlərinin  form alaşm ası  və  inkişafxnın  etibarlı  tarixi  mənzərəsini 

yaratm aq,  onun  əsas  inkişaf  m ərhələlərini  m eydana  çıxarmaq  və 

respublikada  soraq-m əlum at  kitablarınm   nəşrinin  daha  da  tək- 

milləşdirilməsi yollarm ı aydınlaşdırm aqdır.

Bu qarşıya qoyulm uş üm um i m əqsədə nail olm aq üçün konkret 

vəzifələri:

-   soraq-m əlum at  nəşrləri  üzrə  k itab   nəşrinin  form alaşmasını, 

inkişafını  və  təkm illəşdirilm əsini  şərtləndirən  əsas  ilkin  şərait  və 

amillərin m eydana çıxarılması;

-   soraq-m əlum at  nəşrlərinin  buraxılm ası  ilə  məşğul  olan  nəş- 

riyyat,  idarə,  təhsil  müəssisəsi  və  m üxtəlif təşkilatların  fəaliyyətlə- 

rini təhlil etmək;

-  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  elm,  texnika,  istehsalat  və  təhsilin 

inkişafm da rolunu göstərmək;

-   mövzu  və  tipoloji  təhlil  əsasm da  soraq-m əlum at  nəşrlərinin 

əsas  kəmıyyət  və  keyfiyyət  xarakteristikasını  üzə  çıxarmaq  və  so- 

raq-m əlum at  kitabları  üzrə  kitab  nəşrinin  respublikam n  sosial- 

iqtisadi və mədəni  həyatı ilə əlaqəsini  müəyyənləşdirmək;

-   A zərbaycanda  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  yaradılm asında 

alimlərin,  redaktorların,  tərcüm əçilərin  və  poliqrafçıların,  naşirlə- 

rin fəaliyyətlərini öyrənmək  və qiymətləndirm ək;

-   statistik,  m övzu  və  tipoloji  təhlil  əsasında  soraq-m əlum at  ki- 

tablarınm   əsas  kəmiyyət  və  keyfiyyət  xarakteristikasını  m eydana 

çıxarm aq,  onun  tiplərinin form alaşm ası prosesini izləmək;

-   A zərbaycanda  ümumi  kitab  nəşri  sistemində  soraq-m əlum at 

nəşrlərinin yerini və rolunu aydınlaşdırm aq;

-   respublikada  soraq-m əlum at  kitablarının  nəşrinin  inkışaf 

perspektivlərini m üəyyənləşdirm əkdən ibarətdir.

Tədqiqatın  metodları.  Q arşıya  qoyulm uş  vəzifələri  həll  etmək 

üçün bir-birini  tam am layan kom pleks  tədqiqat m etodlarm dan  isti- 

fadə  edilmişdir.  Bunların  içərisində,  hər  şeydən  əvvəl,  müqayisəli- 

tarix və statistik m etodları qeyd etməliyik.

R espublikanm   siyasi,  iqtisadi  və  m ədəni həyatınm  tarixi  ilə  so- 

raq-m əlum at  kitablarının  inkişaf  tarixinin  bir-birilə  əlaqəsinin 

m eydana çıxarılmasına tarixi m etod köm ək etmişdir.

Ü m um statistik  m etod  soraq-m əlum at  kitablarının  buraxılm a- 

sının  inkişaf dinam ikasını,  onun  inkişafm ın  bu  və  ya  digər  mərhə- 

ləsində  kəmiyyət  və  keyfıyyət  göstəricisini  müəyyənləşdirməyə  im- 

k a n  vermişdir.

Soraq-m əlum at kitablarım n repertuarınm  keyfıyyət xarakteris- 

tikasm m   öyrənilməsi  analitik-mövzu  və  struktur-tipoloji  m etodu- 

n u n  köməyi ilə həyata keçirilib.

M övzu  və  tipoloji  m etodlar  soraq-m əlum at  kitablarım n  sahə 

q u ru lu şu n u n  inkişaf dinam ikasını təqdim  etməyə im kan vermişdir.

Problem in  öyrənilməsinə  sistemli  yanaşm a  soraq-m əlum at  ki- 

tablarının  nəşrinin  inkişafı  tarixinin  tam   m ənzərəsini  m eydana  çı- 

xarm ağa kömək etmişdir.

Problemin  kom pleks  öyrənilməsi,  inkişaf m ərhələlərinin  müəy- 

yənləşdirilməsi  və  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  mövzu  təhlilində  so- 

sıoloji müqayisə m etodlarından istifadə olunm uşdur.

Tədqiqatm  mənbəşünaslıq  bazasını  -   1920-2005-ci  illərdə  çap 

edilmiş,  zəngin  fakt-m aterialını  əks  edən  və  soraq-m əlum at  nəşrlə- 

rinin  repertuarını  üzə  çıxarm ağa  im kan  verən  biblioqrafık  nəşrlə- 

rin,  hər  şeydən  əvvəl,  «Azərbaycan  kitabı»  (I  c.  -   1963,  II  c.,  I  ki- 

tab   -   1982),  kitab  letopislərinin («A zərbaycan  kitab  letopisi:  1920- 

1925.  -  1962»,  «Azərbaycan  kitab  letopisi:  1942-1946.  -  1951»), 

Azərbaycan  m ətbuat  salnaməsinin,  Birillik  A zərbaycan  kitabiyya- 

tının,  nəşriyyat  və  kitab  ticarəti  kataloqlarınm ,  yeni  nəşrlor  kata- 

loqlarının,  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  çox  böyük  hissəsini  təşkil 

edən  lüğətlərə  aid  tərtib  edilmiş  biblioqrafık  göstəricilərin  əhəmiy- 

yətini  xüsusi  qeyd  etməliyik  [29,  30,  31,  32,  36,  37,  38,  39,  73,  74, 

75,  76,  77,  78,  79,  80,  81,  82,  83,  84,  85,  86,  87,  88,  89,  90,  91,  92, 

93,  94, 95, 96, 97,  98,  268,  269, 270, 271].

Nəzərdən  keçirdiyimiz  bütün  soraq-m əlum at  ədəbiyyatının  öz- 

ləri  çox  qiymətli m ənbədir.

N əşriyyatların  fəaliyyətlərini,  üm umiyyətlə  kitab  nəşrinin  inki- 

şafını  özündə əks edən  statistik  m ateriallar m onoqrafiyanın  müəlli- 

finə  soraq-m əlum at  kitablarının  inkişafm ı  obyektiv  izləməyə  im- 

kan  vermişdir.

Statistik  m ateriallar  və  m əlum atlar  soraq-m əlum at  nəşrlərinin 

repertuarının  kəmiyyət  xarakteristikasm ın  tədqiqində  böyük  rol

---

oynayıb.  O nlar  kitab   nəşrinin  m ühüm   hissəsi  olan  soraq-m əlum at 

kitablarm ın  inkişaf  qanunauyğunluğunun  müəyyənləşdirilməsinə 

im kan verm işdir.

M o n o q rafiy an ın  yazılm asm da dövri m ətbuat m ateriallarından, 

elm,  təhsil,  m aarif,  m ədəniyyət  məsələləri  üzrə  ədəbiyyatdan  geniş 

şəkildə istifadə edilmişdir.

Tədqiqatın  nəzəri-metodoloji  əsası.  A zərbaycan  Respublikası- 

nxn  K onstitusiyası,  A zərbaycan  R espublikasım n  «Nəşriyyat  işi 

haqqm da»  Q anunu,  dövlətçilik  və  azərbaycançılıq  ideologiyası, 

alim lərin  a ra şd ın la n   problem lə  bağlı  elmi,  nəzəri  əsərləri  tədqiqa- 

tm  nəzəri-m etodoloji əsasım təşkil edir.

İşin  elmi  yeniliyi.  1920-2000-ci illərdə  Azərbaycan  soraq-məlu- 

m at  nəşrlərinin  öyrənilm əsinə  həsr  edilmiş  ilk  xüsusi  tədqiqatdır. 

T ədqiqat  A zərbaycan  soraq-m əlum at  kitabım n  yaradılmasınm  el- 

mi  cəhətdən  əsaslandırılm ış  ilk  təcrübəsi  təsəvvürünü yaradır.  Mo- 

noqrafıya A zərbaycan soraq-m əlum at nəşrinin inkişaf etdiyi  şərai- 

tin  elmi  təhlilini  əks  edir.  T ədqiq  o lu n an   dövrdə  soraq-m əlum at 

kitabınm   inkişafım n  əsas  mərhələləri  tədqiq  və  müəyyən  edilmiş- 

dir.  A zərbaycan  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  repertuan  yaradılmış 

və onun inkişaf dinam ikası təhlil edilmişdir.  İlk dəfə  olaraq soraq- 

m əlum at  kitablarım   çapdan  b u raxan  nəşriyyatlar,  müəssisələr,  el- 

m i idarələr,  o n ların   quruluşu,  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  coğra- 

fıyası m eydana çıxarılm ışdır.

Tədqiqatm  elmi  əhəmiyyəti.  Soraq-m əlum at  kitabımn  tarixi, 

A zərbaycan  kitab  tarixinin  b ir  hissəsi  olm aqla  bərabər,  ümumi 

kitab tarixinin işlənməsinə töhfə hesab edilir.

İşin əməli əhəmiyyəti. Problem in tədqiqatı nəticəsində əldə edil- 

miş  elmi  nəticələrdən  və  irəli  sürülən  tövsiyə  və  təkliflərdən  soraq- 

m əlum at kitablarm ın  nəşrinin  və yayılm asının  təkmilləşdirilməsin- 

də istifadə oluna bilər.

M onoqrafiyanın  m ateriallarından  A zərbaycan  Respublikası- 

nın kitab  tarixinin  hazırlanm asm da və  ölkəmizin müvafıq  ali  mək- 

təblərində  «Üm um i  kitabşünaslıq»  və  «K itab  tarixi»  üzrə  tədris 

kurslarında istifadə etm ək olar.

M üdafıəyə aşağıdakı m üddəalar çıxarılır:

-  

A zərbaycan  R espublikasında  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  sis- 

temləşdirilməsi,  form alaşm ası  prosesi  və  spesifik  xüsusiyyətlərinin 

müəyyənləşdirilməsi;

-   şəraitin  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  buraxılm asm a  təsiri,  kə- 

m iyyət  və  keyfıyyət  xarakteristikasında  təhriflər  və  onun  arad an  

qaldınlm ası yolları;

-   1920-1941-ci  illər  dövrünün  A zərbaycan  soraq-m əlum at  nəş- 

rinin  form alaşm ası  prosesi  və  onun  d ah a  da  inkişafı  üçün  xüsusi 

əhəmiyyət kəsb etməsi;

-   1941-1960-cı  illər Azərbaycan  soraq-m əlum at  kitabının  inki- 

ş a f sürətinin  artm ası  mövzusunun  zənginləşməsi  və  tərtibi  prinsip- 

lərinin xüsusiyyəti;

-   1961-2000-ci  illər  dövründə  Azərbaycan  soraq-m əlum at  kita- 

bm ın  kəmıyyət və keyfiyyət göstəricisi elm, m aarif,  mədəniyyət,  təh- 

sil  və  istehsalatın  miqyasını  və inkişaf sürətini  əks  etməsi,  onun  res- 

publikanın sosial-iqtisadi və mədəni  həyatı  ilə çox sıx  əlaqədə olma- 

sı,  elm, təhsil, texnika və istehsalın inkişafı səviyyəsinə uyğunluğu;

-   Azərbaycan  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  kom pleks  və  çoxas- 

pektli  (tarixi,  statistik,  mövzu,  m əzm un,  tipoloji)  təhlili;  təhlilin 

nəticələrinin  respublikada  kitab  nəşrinin  inkişafm da  yeri  və  rolu. 

Azərbaycan  soraq-m əlum at  kitablarm ın  buraxılm asının  optim al- 

laşdınlm asına  tövsiyə  hazırlam aq  üçiin  nəzəri  və  praktiki  bazanın 

yaradılması.

Tədqiqatm  nəticələrinin  aprobasiyası.  M onoqrafiyanın  m əzmu- 

nu,  əsas müddəa  və nəticələri  müəllifın  çap olunm uş elmi m əqalələ- 

rində  (dərc  edilmiş  elmi  m əqalələrin  həcmi  təxm inən  7  çap  vərəqi- 

dir) və tədqiqatm   ayrı-ayrı  problem ləri  ilə bağlı  B D U -nun  «K itab- 

şünaslıq  və  nəşriyyat  işi»  kafedrasının  elmi-nəzəri  sem inarında 

(2004-2005) ak tu al m övzularla çıxışlarında öz əksini  tapm ışdır.

Müəllifin çap  olunm uş elmi  əsərlərindən  «A zərbaycan  kitab  ta- 

rixi»,  «Ümumi  kitabşünaslıq»  fənlərinin  tədrisində,  xüsusilə  semi- 

nar və praktiki məşğələlərdə geniş şəkildə istifadə edilir.

Monoqrafiyanın quruluşu. M onoqrafıyanın q uruluşu tədqiqatın 

m əqsəd  və vəzifəsinə  uyğun  müəyyənləşdirilib.  İş  giriş,  üç fəsil,  nə- 

ticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

T ədqiqatın  tarixi-statistik  m etodu  üm umi  tarixi  dövrləşməyə 

uyğun olaran dissertasiyanm  xronoloji  düzümünü şərtləndirm işdir. 

M övzunun  problem   şəklində  tədqiqi  əsas  götürülərək  m onoqrafi- 

y ad a  aşağıdakı  fəsillərin  olm asm m   m əqsədəuyğunluğu  müəyyən- 

ləşdirilmişdir:

I 

fəsil.  Azərbaycan  soraq-m əlum at  ədəbiyyatının  yaranm ası  və 

inkişafı tarixi;

---