hissəsini də b u rad a yaratm ışdır. Elmin m üxtəlif sahələrinə (tibb,
ədəbiyyatşünaslıq, ilahiyyat, astronom iya, lüğətçilik və b.) aid
sanballı əsərlərin müəllifidir. A zərbaycan alimi Əbü-l-Fəzl Hübeyş
Tiflisi ensiklopedik zəkalı alim kimi ərəb dilinə aid bir sıra lüğətçi-
lik əsərləri yazm ışdır. Onun tərtib etdiyi lüğətlər aşağıdakılardır:
«Tərcüm an ul-Q uran», «Vuchul-Q uran», «ət-Tərcum an», «Qanu-
nul-ədəb». B unlardan əlavə o, ərəbcə-farsca, ərəbcə-türkcə nəsr və
şeir form alarında lüğotlərin təritibi ilə m əşğul olm uşdur. Yuxarıda
adları çəkilən lüğətlərin dördü ərəbcə-farsca lüğət, biri yuxuyozma
sözlüyüdür. G örkəm lı alimin farsca yazdığı «Kam il ut-təbir» əsəri-
nin farsca-ərəbcə sözlüyü fars əlifbası ilə düzülmüş və onun ərəbcə
qarşılığı, şərhi, izahı verilmişdir [130, 55-59].
O rta əsrlərin görkəm li nüm ayəndələrindən olan Əbü-l-Fəzl Hü-
beyş Tiflisi (1121-1232) tibbə, riyaziyyata, astronom iyaya dair çox
qiymətli əsərlər yazmışdır. O, təbabətə aid doqquz əsərdən ibarət
«Tibb tra k tatla rı məcmuəsi» («M əcm uət-ər-rəsail ət-tibbiyə»),
«Tibbə d air kafi əsər» («Kifayət ət-tibb»), «D ərm anlar cədvəli»
(«Təqvim əl-ədəviyyə»), astronom iyaya d air «U lduzların təsviri»
(«Bəyan ən-nücum ») adlı əsərlərin m üəllifidir [203, 58-59].
O nun m üxtəlif elm sahələrinə dair yazdığı əsərlər: «Vucud əl-
Q uran», «Bəyan əs-sənət», «Q anun əl-ədəb», «Kam il ut-təbir» və s.
əlyaznıası şəklində geniş yayılmışdı. Alimin «Təqvim əl-ədəviyyə»
(«D ərm anlar cədvəli») və «Q anun əl-ədəb» əsərləri o rta əsrlərdə
Azərbaycan soraq-m əlum at kitabları içərisində m ühüm yer tutur.
O nun «Q anun əl-ədəb» əsəri çox m əşhur olm uşdur. Əsərin dəfələrlə
xəttatlar tərəfındən üzünün köçürülməsi o rta əsrlərdə onun çox geniş
yayıldığmı göstərir. M üxtəlif əsrlərdə köçiirülən əlyazma nüsxələri
dünyanın bir sıra m əşhur kitabxanalarında, şəxsi arxivlərdə, mu-
zeylərdə və əlyazma institutlarında (İngiltərə, Fransa, Almaniya.
İran, Türkiyə və s.) saxlanılır [210]. Alimin 1150-ci ildə tam amladığı
700 səhifəlik «Q anun əl-ədəb» əsəri orta əsrlərdə ərəb leksikoqrafıya
tarixində məlum olan əsas məktəbin birini - qafiyə quruluşlu lüğət-
lər sistemini davam etdirən fundam ental əsərdir. Səəddin Süleyman
Ə m inullah M üstəqim zadə «Q anun əl-ədəb»də fars sözlərini türk
dilinə (1183-1190) tərcümə etmişdir. O, əsəri «Əl-sinət sələsə» («Üç
dilli») adlandırm ış vo onu Soltan Əhm əd III O sm anın nəvələrindən
olan Əm ir N uri və onun övladlarm a həsr etm işdir [210].
H.Tiflisinin «Ən mükəmməl yuxuyozma» («Kamil ət-Təbir») və
«Q anun əl-ədəb» ensiklopedik lüğəti özündən sonra b ir sıra soraq-
m əlum at kitablarının m eydana gəlməsi və inkişaf etməsi üçün zə-
m in rolunu oynamışdır.
' Yeri gəlmişkən onu d a qeyd etməyi lazım bilirik ki, o rta əsrlər-
də yaranan bəzi lüğətlərin bilavasitə və xüsusi olaraq Azərbaycan
dilinə həsr edilmədiyinə baxm ayaraq, o n u n da leksikasını az-çox
özündə əks etdirən bəzi mühüm leksikoqrafık əsərlərin (lüğətlərin)
ötəri də olsa adlarm ı çəkməyi zəruri hesab edirik. B urada birinci
növbədə M ahm ud K aşqarinin «Divani-lüğəti-türk» (XI əsr) adlı
m əşhur lüğətini və türkologiyada «İbn-M ühənna lüğəti» adı ilə
m əşhur, dilimizin tarixi leksikoqrafıyası nöqteyi-nəzərindən çox
əhəmiyyətli lüğəti göstərmək olar.
T ürk dillərinin lüğətçilik tarixində xüsusi yer tu ta n , X I əsr türk
xalqlarınm dil xüsusiyyətlərini özündə əks və izah edən ilk lüğət
M ahm ud bin əl-Hüseyn bin M əhəm m əd əl-K aşğarinin «D ivani-
lüğəti-türk» («Türk dillərinin lüğəti») fundam ental əsəridir. M ah-
m ud Kaşğari XI əsrin birinci yarısında (təxminən 1029-1038-ci
illərdə) Özbəkistanm K aşğar şəhərində türk qəbiləsində doğul-
muşdur. Əcdadı əm ir olmuşdur.
Lüğətdə türk tayfalarına aid 9000-dən artıq söz və söz birləş-
məsi əhatə olunm uşdur. M ahm ud K aşğari lüğətini struktur-əlifba
prinsipi əsasında tərtib etmişdir. B urada o, sözləri isim və fel adı
altında iki qrupa bölərək aşağıdakı məsələləri nəzərdən keçirmiş-
dir: 1) leksika; 2) türk qəbilələrinin yerləşdiyi regionlar haqqında
m əlumat; 3) türk dillərinin təsnifatı; 4) türk dillərinin tarixi foneti-
kasına və qram m atikasına d a ir molumat; 5) türklərin tarixi, coğra-
fıyası, etnoqrafıyası, poeziyası, folkloru haqqında m əlumat; 6) dün-
yanın ən qədim türk xəritəsi [130, 53-54].
Gılisli Əhməd R ifət lüğətin orijinalm dan üzünü 1266-cı ildə kö-
çürmüş, Məhəmməd bin A bu A bulfətin əlyazması əsasında çapa
hazırlam ışdır. Lüğət 1915-ci il (1-2-ci cildlər) və 1917-ci (3-cü cildi)
illərdə Türkiyə X alq M a arif Nazirliyi tərəfindən İstanbulda nəşr
edilmişdir. Əsər ərəb dilində yazılmışdır. Əsər bir neçə dilə çevril-
mişdir. Lüğətin alm an dilinə ilk tərcüməçisi K .B rohelm andır. Əsər
alm an dilində 1928-ci ildə çap edilıb. O nu türk dilinə tərcümə edən
B.A talaydır. K itab 1933-1941-ci illərdə A nkarada «Türk dili cə-
miyyəti» tərəfindən nəşr edilmişdir. Lüğət özbək dilində 1960-
1963-cü illərdə çıxmışdır, çevirəni İ.M ütəllim ovdur. X .S.X ocayev
1935-ci ildə M .K aşğarinin lüğətinin tərcüməsi ilə m əşğul olm uş və