Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

ikisinin  m övcudluğu  müəyyənləşdirilmişdir.  H .Z ərinəzadənin  qeyd 

etdiyi  kimi,  «Sihah  əl-fors»  1328-ci  ildə  başa  çatdırılm ış  və  fars 

dilində az işlənən sözlərin (birdilli) lüğətidir.

X I əsr A zərbaycan şairi və alimi X ətib Təbrizi  «sihah» sözünün 

açımını  səhih,  doğru,  düzgün,  dəqiq  m ənasm da  şərh  etmişdir.  Bu 

fikrə  əsaslam b  deyə  bilərik  ki,  qeyd  etdiyimiz  lüğətlərdə  «sihah» 

sözünün ışlədilməsi lüğət tərtib edən müəlliflərin dəqiqlik prinsipmi 

m eyar seçm ələrindən irəli gəlmişdir [273,  227].

X II-X IV  əsrlərdə yaradılm ış lüğətlər ikidilli və ya üçdillidir.  Bu 

lüğətlərin  tərəflərindən  birini  A zərbaycan  dili  təşkil  edir.  Tərtib 

edilmiş  lüğətlər,  əsasən,  tədris  səciyyəlidir.  M əqsəd  ərəb  və  fars 

dillərini  öyrənmək idi.  A zərbaycan dili  tərcüm ə m övqeyində durur: 

farsca-azərbaycanca lüğətlərin tədris,  m ədrəsə sistemi ilə bağlılığmı 

göstərən  amil  onların  m ənzum  form ada  hazırlanm asıdır.  Bu  dövr- 

də yaradılm ış lüğətlərdə həm  sözlərin  siyahısı və tərcüməsi,  həm  də 

onlarm  fonetik və qram m atik şərhləri verilir [130,  60].

Görkəm li  Azərbaycan  alimi  M əhəm m əd  Hüseyn  Xələf  oğlu 

Təbrizi  (XVII  əsr)  B ürhan  Təbrizi  kimi  çox  tanınm ışdır.  Bürhan 

Təbrizini  dünyada  m əşhurlaşdıran  «B ürhane  Qate»  lüğətidir.  Bö- 

yük  alim  H indistam n  H eydərabad  şəhərində  yaşamış,  fars  dilinin 

izahlı  dilçilik  lüğətini  də orada  tərtib  etmiş,  H eydərabad  valisi  Sul- 

tan  A bdulla  bin  Q ütbşaha  ith a f  etmişdir.  Alimin  1652-ci  ildə  ta- 

m am ladığı  «Bürhane  Qate»  lüğəti  əlyazması  və  çap  şəklində  şərq 

əlyazm aları  saxlandığı  bütün kitab x an alard a çox geniş yayılmışdır. 

Bu  kitab  15  dəfəyə  qədər  K əlküttə,  Bombey,  Laknau,  Tehran,  İs- 

tanbul,  Bulaq  və  s.  şəhərlərdə  çap  edilmişdir.  Təqribən  20  min  sö- 

zün  toplandığı  bu  lüğətin  əlyazmaları  Şərq  ölkələrində  geniş  yayıl- 

m ışdır  [52,  537].  Bürhan  Təbrizinin  «Bürhane  Qate»  kitabının 

(Bombey  nəşri -  1887)  əsasm da biblioqrafik  təsvir «A zərbaycan  ki- 

tabı»  biblioqrafik  göstəricisinin  birinci  cildində  də  verilmişdir  [29, 

/5].  Bu  lüğət  özündən  sonrakı  əsrlərdə  çox  sayda  lüğətlərin  yaran- 

m asına  səbəb  olm uşdur.  Lakin  onların  heç  biri  «Bürhane  Qate» 

lüğətindən üstün ola bilməmiş və geniş yayılnıamışdır.

X V III 

əsrdə də soraq-m əlum at kitabları,  xüsusilə lüğətlər tərtib 

edilmiş,  əlyazması  və  çap  şəklində  geniş  yayılmışdır.  Bu  m ənada 

Iraqda və H indistanda yaşamış M əhəm m əd Tağı  Q araqoyunlunun 

1193  səhifədən  ibarət  «Pərhəngi-türk»  lüğətinin  əhəmiyyətini  xüsu- 

silə  qeyd  etməliyik.  H indistam n  Ə hm ədnegər  şəhərində  fars  dilin- 

də yazılmış bu lüğətdə türk  dillərinin qram m atik  quruluşu haqqın-

da  müxtəsər  m əlum at  verilir,  ayrı-ayrı  türk  dillərinin  m aterialları 

əsasında  bu  dillər  üçün  işlək  olan  leksik  vahidlərin  m ənaları 

müəyyənləşdirilir.  72 bölmədən  ibarət  olan bu lüğətdə sözlər  tem a- 

tik  və  ya  sem antik  qruplarda  deyil,  əlifba  sırası  ilə  verilmiş,  sözün 

ilk hərfi ilə yanaşı  onun tərkibində əsas rol oynayan ikinci sam it də 

nəzərə  alınmışdır.  1727-ci  ildə  tam am lanm ış  lüğətin  müəllifi  Mə- 

həmm əd  Tağı  azərbaycanlıdır.  Lüğət  A zərbaycan,  uyğur,  özbək, 

ta ta r və türkm ən dillərini əhatə edir.

M olla  M əhəmməd  Möminin  «Məxzənül-xəzain»  («Xəzinələr 

xəzinəsi»)  adlı  ərəbcə-farsca  lüğət  də  (1784)  yüksək  dəyərə  malik 

o lu b   Azərbaycan  soraq-m əlum at  kitabınm   zənginləşməsində 

müəyyən rol oynamışdı.

Göründüyü kimi, X IX  əsrə qədərki Azərbaycan  soraq-m əlum at 

k itablan içərisində əsas yeri lüğətlər tu tu r.

Yeri gəlmişkən  onu  da qeyd etməliyik  ki,  X IX   əsrə qədər  tərtib 

olunmuş  lüğətləri  xalis  Azərbaycan  dilinin  lüğəti  adlandırm aq  ol- 

maz,  çünki  bu  lüğətləri  türk  dillərinin  ümumi  abidəsi,  lüğəti  adlan- 

dırm aq  daha  dürüst  olar.  X IX   əsrin  30-cu  illərində  rus  m əktəblə- 

rində  Azərbaycan  dilinə  aid  dərsliklərin  yaranm asına  tələbat  art- 

dığı  zaman Azərbaycan  dilinin  lüğətini  hazırlam aq  təşəbbüsü  mey- 

d an a çıxır.  Bu dövrdəki lüğətlər təlim səciyyəlidir.  Elə onların  dərs- 

liklərə daxil  edilməsi  bunu  göstərir.  M irzə  Şəfi  Vazehlə  İ.İ.Q riqor- 

yevin  1855-ci  ildə  daş  basması  ilə  çap  olunm uş  «K itabi-türki 

(Azərbaycan  dilinin  ta ta r  m üntəxəbatı)»  (Tiflis-Təbriz,  1855)  dəıs- 

liyində  həm  ayrı-ayrı  m ətnlərə  aid  lüğət,  həm  də  dərsliyin  «Ta- 

tarca-rusca  lüğət»  hissəsində  sözlərin  əlifba  sırası  ilə  aynca  lüğəti 

verilmişdir.

M .A .K azım   bəyin  «Türk  dilindən  m üvəqqəti  kursa  dair  dərs 

vəsaitiw  lüğətçilik  baxım m dan  m araqlı  və  əhəmiyyətlidir.  K itab   üç 

hissədən  ibarətdir:  l.Q ram m atika,  2.  M üntəxəbat,  3.  Lüğət.  K ita- 

bın  lüğət  hissəsi  «Qısa  rusca-türkcə  lüğət»  adlanır.  M .K azım   bəyin 

dərsliyin  lüğət  hissəsini  hazırlam aqda  məqsədi  danışıq  və  tərcüm ə 

prosesində  «türk  və ya  şərq  sözlərinə  ehtiyacı  olanlara  heç  olm asa, 

ən  lazımlı  və  çox  işlənən  sözləri  öyrətm ək»  və  «kitabın  birinci  iki 

hissəsində  rast  gələn  şərq  sözlərinin  mənasını  başa  düşmək  istə- 

yənlərə  kömək  etm ək  idi»  [130,  73].  Ümumiyyətlə,  bu  hissə  həm  

tədris,  həm  də  türk,  A zərbaycan  və  rus  dillərini  öyrənm ək  üçün 

faydalıdır.

---

M .K azım  bəyin,  L.M .L azarevin «O sm an, K rım  və Q afqaz ləh- 

cələrimn tü rk -ta tar-ru s lüğəti»  (1864), L .Z .B udaqovun «T ürk-tatar 

ləhcələrinin  müqayisəli  lüğəti»  (1869-1871)  tərcüm ə  səciyyəli  lüğət- 

lər  olsa  da,  türk  dillərində  m üxtəlif term inlərin  işlədilməsi  və  ter- 

m in  yaradıcılığını,  tarixini  öyrənm ək  işində  müəyyən  əhəmiyyəti 

vardır.

Bu  dövr ziyalılar,  m aarifçilər,  ay n -ay rı  elm  sahələrinin alimləri 

tərəfm dən  A zərbaycan  mədəniyyəti,  elmi,  m aarifi,  təhsili,  ədəbiy- 

yat və incəsənəti və s.  sahələrində özünəməxsus xüsusiyyətləri və in- 

k işaf meyilləri ilə diqqəti cəlb edən dövr kim i xarakterizə edilir.

K itabın  nəşri,  inkişafı,  istifadəsi,  təbliği  və yayılm ası,  sahə  qu- 

ruluşu və  tipologiyası  nöqteyi-nəzərindən  də  öyrəndiyimiz bu  dövr 

A zərbaycan  kitabçılıq  işinin  tarixində  də  diqqəti  cəlb  edən,  diqqə- 

təlayiq iz qoym uşdur.

Bu  dövrün  soraq-m əlum at  kitab larm ın   əsas  hissəsini  cib  və 

m asa təqvimləri, lüğətlər təşkil etmişdir.

A zərbaycanda çap  edilmiş ilk təqvim in tarixi  1874-cü ilə aiddir. 

Bu  təqvim   F yodorov  tərəfindən  tərtib  edilmiş  və  «Yelizavetpolun 

rus  və m üsəlm an  təqvimi:  1875-ci  il»  adı  ilə  Yelizavetpolda  (indiki 

Gəncə)  150+34  səhifə  həcmində  (A zərbaycan  və  rus  dillərində) 

çapdan buraxılm ışdı.

X IX  

əsrin  80-ci  illərində  cib  təqvim lərinin  tərtib  edilməsinə  və 

nəşrinə  xüsusi  əhəmiyyət  verilmiş  və  1920-ci  ilədək  15-ə  qədər  cib 

təqvimi,  əsasən  Bakı  və Tiflis  şəhərlərində  «Ziya»,  «Ziyayi-Qafqa- 

ziyyə»,  «Kəşkül»,  O rucov  qardaşlarım n  «Elektrik»  mətbəə-nəşriy- 

yatı  və  İsa  bəy  A şurbəylinin  «K aspi»  m ətbəəsində  nəşr  edilmişdi 

[29,  12-179}.

«Səneyi-islamiyyə  və  1880  səneyi-məsihiyyəyə  məxsus  əl  ruzna- 

məsi»  («Ziya»  mətbəəsi,  1880  -   33  səh.),  «Səneyi-məsihinin  1882-ci 

ilinə  məxsus  olan  əl  ruznaməsi»  («Ziyayi-Qafqaziyyə»  mətbəəsi, 

1881  -   128  səh.),  «Səneyi  qəməriyyənin  1300-cü  ilinə  məxsus  olan 

cib  təqvimi»  («Ziyayi-Qafqaziyyə»  mətbəəsi,  1882 -   32  səh.),  «Rusi 

və  müsəlmani  təqvim»,  «1888-ci  rus  tarixi  ilə,  1305-1306-cı  müsəl- 

m an   tarixini  göstərən  müxtəsər  cib  təqvimi»  («Kəşkül»  mətbəəsi, 

1888  -   26+2  səh.),  «Səneyi-islamiyyeyi-hicriyyə  1308,  səneyi-mila- 

diyyə  1890-1891»  (Ünsizadə  mətbəəsi,  1890 -   31  səh.),  «Təqvimi-is- 

lam:  1332-1914-səneyi-miladi»  (Orucov  qardaşlarınm   «Elektnk» 

mətbəəsi,  1914)  və  s.  nəşrləri  cib  təqvimlərinə  nüm unə  kimi  göstər- 

m ək olar.

XX 

əsrin əvvəllərində çap  edilən  təqvimlərin bir qrupunu m asa 

təqvımləri təşkil edirdi.  M əsələn,  1914-cü  ildə  İsa  bəy Aşurbəylinin 

«Kaspi»  mətbəəsində  42  səhifə  həcm ində  çap  edilmiş  «M asa  təq- 

vimi:  1914-1915:  Q aplan  ili;  hicri  qəməri  1332-1333»  xüsusilə  diq- 

qəti cəlb edir.

Bu  nəşr  göstərirdi  ki,  artıq   XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan- 

da  soraq-m əlum at  kitablarınm   müəyyən  hissəsini  təşkil  edən  təq- 

vimlərin m iqdan  artır,  həcmi  genişlənir,  form atı  əlverişli  hala  salı- 

nır,  bədii və poliqrafik  tərtibatı yaxşılaşırdı.

A parılan  araşdırm alar  göstərir  ki,  X IX   əsrin  axırı  və X X   əsrin 

əvvəllərində çap  edilən  soraq-m əlum at  nəşrlərinin  əsas  və  əhəmiy- 

yətli  hissəsini lüğətlər təşkil etmişdir.

Əlbəttə,  lüğətlərin  bu  dövrdə  soraq-m əlum at  kitablarm ın  əsas 

hissəsim  təşkil  etməsinə  təbii  yanaşm aq  lazımdır.  Çünki  bu  öyrən- 

diyimiz  dövrdə  elm  və  bilik  sahələri  əvvəlki  əsrlərlə  m üqayisədə 

çox  sürətlə  inkişaf  edirdi,  təhsil,  m ədəniyyət  və  m a a rif  sahəsində 

böyük canlanm a və irəliləyiş  baş verirdi.

Digər  tərəfdən,  X IX   əsrin  ikinci  yarısından  başlayaraq  Azər- 

baycanda mütərəqqi  rus m ədəniyyətinə və ədəbiyyatına  böyük m a- 

raq  əmələ gəlmişdi.  R us xalqı  ilə siyasi,  iqtisadi  və m ədəni  əlaqələr 

nəticəsində A zərbaycanda rus dilinin  öyrənilməsi zərurət  kimi  qar- 

şıya  çıxırdı.  Dilləri,  o  cümlədən  rus  dilini  öyrənm ək  işində  lüğətlə- 

rin, xüsusilə tərcümə lüğətlərinin böyük  əhəmiyyəti vardı [132,  21\.

Deməli,  insanlar  ayrı-ayrı  sözlərin  m ənasm ı,  xüsusiyyətlərini, 

müxtəlif dilləri  öyrənm ək,  əşya  və  hadisələrin  m ahiyyəti  və  xarak- 

teri haqqında yığcam m əlum at və izahat əldə etm ək  istədikləri vaxt 

müxtəlif tipli lüğətlərə ehtiyac hiss edirlər.

Beləliklə də ehtiyac,  təcrübə və tələbat lüğətlərin  yaranm ası,  in- 

kişafı  və  form alaşm ası  üçün  əsas  am ildir.  Prof.  H .H .Iiə sən o v   çox 

haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  «dilin  ümumi  m ənzərəsini,  sözün  rənga- 

rəngliyini  lüğətdən  öyrənm ək  olar.  Lüğət  hər şeydən  əvvəl  dil  fakt- 

ları  üzərində  m üşahidə  a p arm aq   və  əldə  edilmiş  təcrübəni  üm um i- 

ləşdirməkdir.  Lüğətlər  dilin  tərkibindəki  sözlərin  siyahısmı  sax- 

layan bir kitabdır» [132, 3].

Digər  tərəfdən,  lüğətlərin  m eydana  gəlməsi  üçün  ən  m ühüm  

amil form alaşmış yazı  ənənəsinin  olm asıdır [217, 298].

Tədqiqatlardan  m əlum   olu r  ki,  lüğətlərin  tərtibinə  lüğətlərin 

əhəmiyyətini  başa  düşən  A zərbaycanm   qabaqcıl  ziyalıları  həm işə 

böyük m araq göstərmişlər.

---