Sevilməyi düşünmə, sevməyi öyrən

Əllərimiz hankı dağlarda,

neçə bayrağa yönəldi sənsiz?
-heç, hədə biçdiyimiz hankı meşələrin

harasını qorxuya saldı sənsiz?
-heç, heç nə qədər ağardı
qaranlıqdan qaranlığa uçan ulduzlarımız sənsiz?
-heç heç heç
eey, Allahdan yazıq yerdə
qılıncsız qınlarımızı
belimizin harasına bağlamalıyıq
çağlarıq da sənə, gəlməzsən, nədən?
Ağlarıq da?
Fəqət çəkhaçək çəkilir başlara adının ağısı
bir də ayrılığın yüz əlli illik acısı
şairlər nə bilsin
bəlkə dağlarımız o qədər ucalıbdır
səslərimiz çatmır sənə?
Yoxsa bu nəğmələr, operalar
ölkədən ölkəyə gedib dağılar dünyaya
və dağıdar hər yerdə hər nəyi
yoxsan ancaq və biz
başsızlığın beş barmağında sıxılaraq
sənsizliyin çağlarında dayanmışıq
əllərimizdə oxunaq cinayət sənədləri
amma gözlərimizdə
qanlı tutulmuş divanlar səhnəsi
bizsə səni nə görmüşük, ulu Günəş?(14)

“Nədənlərini bilmək çətin olsa da, yazıçının (Eyvaz Tahanın-E.F.Ş) “Talanmış Günəş” kitabını görməzdən gəlməsi anlaşılmayır. Talanmış Günəş kitabında gələn şeirlər, Taha bəyin xırdaladığı bütün detaliyeleri öz içində yığmış bir şeir toplusudur. Başqa söz-lə Nasir Merqatinin şeirlərini oxuduqda, onun mifik anlayışlarla yaxından tanışlığını görü-rük. Avropa şerinin çağdaş dəyərlərini, eləcə də öz şerində işlətdiyi materyallara dayana-raq T.S.Eliotla bir neçə önəmli batı şairləri ilə yaxından maraqlandığı, tanış olduğu göz önündədir. “Talanmış Günəşi” oxuyan oxucu, şairin yunan mitolojisinə, batı şeirinə dərin tanışlığını görür, bu kitab çağdaş dünya şerinin estetik dəyərlərinə uyğun şeir örənəkləri verir,” - deyən Hadi bəy Nasir Merqatinin, ən azından “Talanmış Günəş”in müəllifi olan bir şairin Eivaz Tahanın sıraladığı “dünən gəlmişlərin, dili bilməyənlərin, dünya ədəbiyatını oxumamışların” kateqoriyasına aid oluna bilməz! - hökmünü verir. Eyvaz Tahanın şair və yazıçılarla bağlı bir sıra fikirlərini onların tökdüyü alın tərini, çəkdikləri yaradıcılıq əzablarını aşağılamaq olduğunu düşünən H.Qaraçay bunu “fəlsəfə bacasından şeir dünyası-na girməyin sonucu” sayır və kitabda Güneyli şairlərin yaradıcılığı barədə yalnız fars şeirində S.Süpehri ilə Ə.Şamlunu və Qərbin bir sıra şairlərini qiyasladığı bölümdə toxunul-ması ilə də razılaşmır, tənqidçinin əsas missyasının “batı şeirində ədəbi axımların ensklo-pedik açıqlaması”nı verməkdən ibarət olduğu qənaətinə gəlir: “Bu kitab Güney Azərbay-canın çağdaş şerini görməzdən gəlir. Yalnız bir yerdə Oxtayın adı çəkilir. Başqa sözlə bu kitabda Oxtayı şair olaraq gördüyünə inanırsaq, 1345dən bu yana hansıysa bir adı çəkiləcək, şeri bəyəniləcək bir şair görmür. Şəhriyarın da romantizminə toxunurkən, Şəhriyar şeirinin özəllikləri ilə yazıçının ınandığı estetik dəyərlərin arasındakı dəyişikliklərin olduğunu görürük. Başqa sözlə Şəhriyardan söz açılırsa da Şəhriyarın qaçılmazlığındandır. Yoxsa Taha bəy, bu günkü ədəbi gəncliyə Şəhriyarın yaraşıqlı bir sırıq olmadığını yaxşı bilir.”

Taha bəyin “Ancaq, qorxulu olan, gec gəlmiş adamın, şeir karvanının lap ön sırasın-da durmaq istəyidir,” - fikrinə isə daha sərt təpki göstərərək yazır: “Yazıçının dilə qarşı necə gəldi yanaşması, fars dilinin gramatikasında tümcə (cümlə) quruluşu, yerli yersiz fars sözcüklərinin (“tümcə” kəlməsi əhatələdiyi məna baxımından “cümlə” sözünə uğurlu alter-nativ sayıla bilər, amma sözcük deyil, söz deyilməlidir - E.F.Ş) işlədilməsi, özünün dediyi dilə qarşı sorumlu davranma ilə daban daban qarşı durur. Qoyun birinci dilə qarşı necə gəldi yanaşmanın eləcədə sorumlu davranmamanın örnəklərini gətirim: Birinci tümcə (cümlə)də “fəlsəfi baxımdan” fəlsəfə baxımından yazılarsa fars dilinin mənsubiyət göstəricisi olan “i” əkinin (Hadinin şəkilçi sözünə qarşılıq olaraq “əki” deməsi də maraqlıdı-E.F.Ş) işlədilmə-sinə yer qalmaz. Başqa sözlə fars dilinə alışqanlıqdan eləcədə türk dilinin quruluşuna eyrəti yanaşmaqdan yaranmış bu söz birləşməsində olan “i”əki bütünlükdə yersizdir. Bizim dilimizdə “fəlsəfə baxımından” deyilməlidir,  yazıçının işlətdiyi  “fəlsəfi baxımdan” isə fars dilindəki (əz nəzəre fəlsəf”i”) söz birləşməsinin çevirisi (tərcüməsi)dir. İkinci tümcədə “ki” bağlayıcısının işlədilməsi bizi yenə də fars dilinin tümcə quruluşu ilə qarşlaşdırır. İndi burada “ki” yerinə farsların öz fonetikasındakı “ke”yi qoyub oxusaq dediyimi qolaycasına görərik. Öylə isə, bu tümcə necə yazılmalıydı sorarsanız, yanıtı (cavabı) belədir: Kitab boyu bu yanlışların sürdüyünü yer yer, çox sayıda görürük. Sayın Taha bir neçə termin qondar-dığını da söyləyir,  böylə isə Taha bəy termin qondara bilər, dilimizi istədiyi kimi yaza bilərsə, onda hansıysa bir şairin, dili dəyişmək, dili təmizləmək istəməsi nədən qınanır? Genəl olaraq dili təmizləməyə, dəyişməyə yol açan hansıyısa bir ölçü bir meyar varmı? Varsa bu ölçülər hansılardır, bu ölçüləri kim, kimlər, hansı haqla yaradıblar? Bu sorğulara cavabımız yoxdur, sayın Tahanın dil üstündə istədiyi kimi işləmək haqqı, hansıysa dün gəlmiş bir şairin haqqı ilə təndir. Unutmayın söz yalnız dil üstə işləyən kişilərin “haqq”ın-dan gedir. Gərəkli ölçüləri açıqlamaq, başarılı bir dil qurumu oluşdurmaq dilimizin qayğısı-nı çəkənlərimizin hamısının istəyidir. Ancaq belə bir qurumun oluşub işlədiyi bir durumda belə, yenədə kiməsə “sən hələ dünən gəlmisən, dilimizdə dəyişiklik yaradanmazsan” deməyə haqqımız çatmaz (14)”.

Bütün bu yorumlardan Güneydə Ana dilinin, doğma türkcənin hazırkı durumundan və sabahından həqiqətən əndişə duyan, rahatsız olan vicdanlı bir ziyalının, təəssübkeş bir Vətən oğlunun könül çırpıntıları duyulur... Heç kəsin haqqına girməyən, hər bir qələm adamına etdiklərinə, xalqının, millətinin və onun qonuşduğu dilin aydın gələcəyi naminə göstərdiyi çabalarına görə qiymət verməyi bacaran azadlıq mücahidinin narahatlıqları yansıyır... Elə düşünülməsin ki, Hadi Qaraçay gənclərimizin dünya, eləcə də Avropa ədəbiyyatı nümunələrini oxumasının, batının-Qərbin klassik musiqisini dinləməsininin əleyhinədir, əsla! O bütün bunlardan daha öncə, gənclərimizin öz soykökümüzlə bağlı olan əski mədəniyyət abidələrimizi öyrənməyə, “Dədə Qorqud”u, “Oğuznamələr”i, “Divani lüğat-it Türk”ü, “Orxon-Yenisey” yazılarını oxumaq üçün könüllü, həm də borclu olduğunu düşünür. 

Ancaq Hadi bəyin: “Şerimizin nəqdində yazılmış “nəqd şere moasere azərbaycan” kitabını dərin izləyənlər çağdaş Güney Azərbaycan şerinin toplumsal etginliklərindən doğru eləcədə dəqiq bir anlayış əldə edə bilərlər. Hümmət şahbazinin cəsarəti, danışdığı alanı (hoze ni) öz adı ilə səsləməsindədir. Başqa sözlə nala mıxa vurmadan danışdığı alanı dəqiqləşdirərək konkret örnəklərlə çağdaş şerimizin açıqlamasına girir. Bu kitab üzərinə başqa bir yazı ilə qayıdacağam. Burda yalnız sayın Tahanın, bir başa öz şeirimizlə uğraşan bu dəyərli kitabı da görməzdən gəlməsini göstərmək istədim (14),” - fikri qəlbimdə Hümmət bəyin bu kitabını doğma türkcəmizdə oxumaq, haqqında bacardığım qədər söz demək arzusu, istəyi doğurdu... Başa düşürəm ki, “Çağdaş Azərbaycan şeirinin tənqidi” kitabı özgə dildə o özgələrə bu günkü Güney poeziyasının necə böyük sürətlə dinamik inkişaf etdiyini yansıtmaq, anlatmaq üçün yazılıb. Amma bu kitabın Ana dilimizə çevrilməsi çox gözəl bir iş olardı və mən şəxsən onun Bakıda çapı üçün əlimdən gələni etməklə özümü mutlu(bir müddətə də olsa) sayardım...

Açığı, gənc və istedadlı şair Elşən Böyükvənd də problemin kökünün Güney Azərbaycan ədəbiyyatıının “ən axsaq yerlərindən birində, yəni, onun hər tərəfli şəkildə araşdırılmamasında və yaranan əsərlərə “tənqid gözlüyü arxasından baxılmamasında olduğunu bildirir. O, inamla qeyd edir ki, “ədəbiyyatımızın bu problemini yeni nəfəs və düşüncə ilə meydana ayaq basmış gəncliyimiz aradan qaldırmalıdır. Bildiyiniz kimi, hələ də bizim Güney ədəbiyyatımızı düzgün şəkildə araşdıran tənqidçilərimiz  ortaya çıxmayıbdılar. Buna görə biz gənclər bu boşluğu doldurmağa çalışmalı və öz üzərimizdə işləməliyik. Nəsrimizin gəlişmə prosesi və kökü barədə, habelə çağdaş şeirimizin bütün ədəbi özəllik-lərini araşdırmadığımıza görə, bu günün gənc ədəbiyyatçısı bir çox problemlərlə üzbəüz qalmaqdadır.” (http://azerbaycanliyam.com).

Əksər tədqiqatçılar və qələm adamları, ümumiyyətlə Azərbaycan ədəbiyyatında tarixən poeziyanın üstünlük təşkil etdiyini dönə-dönə vurğulamış, səbəblərini şərh etməyə çalışmışlar. Bu mənzərə “Azərbaycan şairlər yurdudur” istilahında da çox aydın yansıyır. Ancaq böyük Vətənimizin Quzey parçasında durum fərqlidir və güclü nasirlərimizin roman yaradıcılığı burada nəsrin hansı səviyyədə inkişaf etdiyinin göstərgəsidir. Elşənin Azərbaycan türkcəsində Güneydə roman yaradıcılığının zəif inkişaf etdiyini açıqlayan fikirləri çılpaq gerçəyi sərgiləyir: “Ana Dilində yazmamaq yaxud iki və bir neçə dildə yazmaq məsələsi Batı ölkələrində olduğu kimi Doğu ölkələrində də görünən məsələdir. Güney Azərbaycanda 1360-cı illərə qədər təkcə 5 cild boşqaba qoymalı roman kitabının olmamasının əsas səbəbi Rza Bərahəni, Səməd Behrəngi və Q.H.Saedinin bacarıqsızlığı, laqeydliyi və Ana dillərinə "sevgi və şuur" bəsləməməyin sonucu kimi görmək, İranın çağdaş siyasi-ictimai tarixini yaxşı oxumamaq və bu məsələyə qərəzli və qeyri-elmi yanaşmağın sonucudur, məncə. Yuxarıdakı tarixə qədər (1360-cı ilə qədər) Ana dilimizdə roman yazmaq istəyən yazıçı Türk dili dənizində dalğıclıq (qəvvaslıq) etməli idi, Amma Pəhləvilərin Ana dilimizə tutduqları divanın içində roman yazmağa heç bir imkanatın olmaması və Ana dilimizdə roman kitablarının yoxluğunu unutmamalıyıq. Enis Batur,  "Ana dil, Ögey dil və Ötəki dil" başlıqlı məqaləsində  Dante,  Petrarc, Cioran, Beckett, Pound, Nabokov, Conrad və Kundara kimi öz Ana Dillərində yazıb-yazmayan, iki dilli və çox dilli yazrlardan danışır amma,  Güney Azərbaycan yazıçıları kimi yazısından öfkəli bir qoxu duyulmur. Osmanlı dövrü və çağaş Türkiyə yazarları barədə danışırkən məsələyə ideolojik xarakter verməkdən çəkinir. Güney Azərbaycandan fərqli olaraq hər iki dövrün yazarları (Osmanlı və  yeni Türkiyə dövrü) öz Ana Dillərində təhsil almaq imkanına malik olmaqlarına heç bir şübhə yoxdur (1).

Poeziya. Cənubi Azərbaycan məsələsini bütöv Azərbaycanın ən əsas siyasi məsələsi olduğunu bu mövzuda qələmə aldığı yazılarında dönə-dönə vurğulayan böyük filosof Asif Əfəndiyev də (Asif Ata) hələ keçən əsrin 80-ci illərində islamlaşmağı da, qərbləşməyi də millət üçün, elə ədəbiyyat üçün də zərərli sayır, özgələşmənin iki qütbü adlandırır, “İslam farslaşdırır, Qərb Avropalaşdırır” deyirdi və cənublu soydaşlarımızı-şair və yazıçılarımızı müasir Qərb siyasətinin əsl üzünü görməyə, mahiyyətini anlamağa çağırırdı. Düşünürük ki, bəlkə də bu tendensiv mahiyyəti anladığına görə də fars dilində yazan Rəsul Yunan, Ziba Kərbası, Rza Bərahani, Saleh Səccadi kimi soydaşlarımız bir sıra dəyərli əsərlər yaratmışlar ki, həmin əsərlərdə məhz milli kimliyə, soykökə qayıdış ruhu aydınca duyulur.

Rəsul Yunana görə, fransız, ingilis gözəlləri hamısı bir yanadı, türk gözəli bir yana... Şairin altını qırmızı xətlə cızdığı bu bir yanalıq, ayrıcalıq nədən ibarətdir?

Onlar məni yalnız şeirə yetirirlər,
Yalnız musiqiyə.
Ancaq sən məni evimə qaytarırsan!
Səni düşünəndə
Yağış Türk dilində yağır!(9.s.24)

Əslində, bir yanalıq, ayrıcalıq budur: Rəsul bəy türk gözəlini düşünəndə evinə-ocağına dönür, yer, göy, yollar, izlər, ətrafındakı hər şey sanki qulaqlarına türklüyünü pıçıldayır, hətta yağış belə Türk dilində yağır. “Səni düşünmək” şeirində isə bu düşüncə daha da dərinləşir və şairin səmimi etirafları türk gözəlinin onun həyatındakı önəmi duyurur:

Səni düşünmək
Həyata düşünməkdir.
Torpaq altında
Dar-düdük  bir qəbirdə
Günəşə düşünməkdir. 
Qarlı gecədə,
Qıfıllanmamış qapılara,
Qaçmağa düşünməkdir həbsxanada.
Səni düşünmək dəyərlidir,
Ən azı
Adamın qəlbindən
Bir bulaq coşar,
Bir at gələr orada su içər,
Bir quş gələr orada oxuyar... (9.s.5)

Nigar Xiyavinin şeirlərindəki öldürücü sarkazm, bəzən kinayəli gülüş, bəzən də incə yumorla növbələşən açıq-aşkar tənqidi durum oxucunu düşünməyə sövq edir... Nigarın adı həyata, siyasi basqılara, mənəvi sıxıntılara-vətəndə vətənsizliyə, ana dilinin buxovlanması-na qarşı kəskin etiraz nidaları Güney Azərbaycanda gizli, yaxud açıq şəkildə getməsindən asılı olmayaraq heç vaxt səngiməyən milli azadlıq hərəkatına güclü bir təkandır. Ancaq yazılarında əsasən obyektiv tənqidçi mövqeyini qoruyub saxlayan Nadir bəy Əzhərinin də dediyi “İmgə təsvir demək dəyil bəlkə neçə sözcekləri birbirilə özəl durumda ilgiləndir-məklə bir təsvir yaratmağdır (yenə də üslub səhvləri və... Nadir bəyin özünün də tərəfdarı olduğu Vahid Ədəbi dil yaratmağın zəruriliyi məsələsi-E.F.Ş)” istilahından yan keçərək yeni təfəkkürün işığında qələmə alınan “Qarabağ qurbağası” şeiri ədəbi mübahisələrə səbəb olmuş, şair Fikrət Qoca, eləcə də Rəsmiyyə Babayeva Nigar xanımı quzeyli soydaşlarının heysiyyətini alçaltmaqda-təhqir etməkdə suçlamışlar. Həmin şeirin çap versiyasını olduğu kimi verərək müəllifə ünvanlanmış tənqidi baxışlardan bəzi məqamlara aydınlıq gətirməyi məqsədəuyğun sayıram:

Bu gün bu qurbağa qapqara bir qarabağ

Quruldamaq istir şikəstədən şikəst bir ağız

Neçə göllükdü bəlli deyil ki,

bu qurbağamız ağamızdı biraz,

bəlkə, biraz da tosbağamız

Ancaq bugünədək gördüyüm 

ən qurbağa(?) ən qurqur qağamız

Bağışlayın zəhmətdi, Çatdıra bilsəniz bağırın!

Ya da işdi çatsa qısır əliniz

Bağı qanqırmızı bağrı qara çöllüyünə

Qara bir daş tapsanız lütfən

Atın bu qurbağanın boğazında ilişən göllüyünə

Yoxsa qurultu yaman şikəstə qaşınır

Ağız boğazında bir doyunqarına: Əzzinəm aaa...y

Tən dərdi vətən dərdi

Tərlədib öldürər məni

Neynim əl çək yaxamdan iyirmi fayız bəsdi

Bəsimdi görər məni

Di dur gəl qoyma uçur qaçır başımdan

Gəl qadan aaalım

Bir çətvər araq yarım metir dönər kabab dönər məni

Döndərər məni

O yana döndər məni yar buyana döndər məni

Ölürəm ölürəm ölürə ə ə...m

gəl dərdin aaa...lım

Əzzinəm aaa...y gödən yaxşı

Bir fincan arada? göbək yaxşı

Deyirəm vətən biraz yığcam,

biraz gödək yaxşı

Ədə belə göbək yaxşı gödən yaxşı

Pay verməyə aaa...y baaaalam

Yenə də vətən yaxşı

Ölmürəm

Ölmürəm

Ölmürəəə...mmmm(10)

Tanınmış şair Fikrət Qoca AYB-nin maddi dəstəyi, DAYAQ-ın layihəsi əsasında Bakıda çap olunmuş güneyli gənc şairlər-Məlihə Əzizpurun “Su pıçıltısı”, Sayman Aruzun “Bahar gəlmədi” və Nigar xanımım “Əlimdə əlli barmaq” adlı üç şeirlər toplusu haqqında yazdığı məqalədə tənqidi mövqedən çıxış edərək hər üç şairin yaradıcılığındakı özəlliklərə toxunur (10). Çağdaş və klassik poeziyanın incəliklərini mənimsəyərək modern şeirin mükəmməl nümunələrini yaradan Məlihə xanımın yuksək poetik duyumunu və mövzuya yanaşma ustalığını dəyərləndirən və: “Məlihə Əzizpur müasir şairdir. Müasir Qərb şeirini də yaxşı bilir. Bilmək azdır. O, müasir təfəkkürlü şeir misraları arasında şərqin və qərbin hərarətini saxlayıb. Bunu öyrənmək mümkün deyil. Buna yalnız istedad lazımdır, böyük istedad: - Məni dindirmə ağlaram! //Gözlərimdən// Kimliksiz bic yaş doğular. //Və dörd bir yandan//Daşlanaram. - Bu xanım şairdi, özü də çox yaxşı bir şairdi,” – deyən F.Qoca həm Sayman Aruzun, həm də Nigar Xiyavinin şeirlərindəki bəzi məqamlara, çatışmazlıqlara (təbii, Fikrət müəllim özünün gördüyü nüanslara) diqqəti yönəldərək real münasibətini açıqlayır və Nigar xanımın bir adsız şeirindən: - Yekə tumanına işəmiş kişi kimi yerində-cə//Donduruldu bizimkilər//Qaldıq ağ yalanlar altında lağa... kimi üç misranı misal gətirir.

Diqqətli oxucu yanlış anlamasın deyə, 2007-ci ildə Yaşmaq yayınları seriyasından nəşr olunmuş “Əlimdə əlli barmaq” kitabında toplanan şeirlərin əksəriyyəti haqqında ayrı-ayrılıqda obyektiv fikirlərini “Sərbəst tənqid” yazısında sərgiləyən Güneyin obyektiv mövqeli tənqidçisi Nadir bəy Əzhərinin də bu məsələ ilə ilgili qənaətini anındaca xatırlat-maq istəyirəm: Səhifə 13 birinci şeir:"Nigar Xiyavi" bu kitabda açıq sözləri şeirsəlləşdirə bilməmiş bu şeirdə də hakəza:

...atomlar tumançaq götündə havslanır….

Cinə dönmüş ağalar iflic əqidələrini alıb

şeylərinin başına güp güp yerə güpsəyiblər...

Mən əxlaq dərsi vermirəm bəlkə deyirəm bu şairin yaman-yavuzları şeirsəlləşmə-miş, şeirdə pis sanılan bir kəlmə işlətdiyinizdə o kəlmə ya kəlmələrdən hətmən imgə yaratmağınız gərəkir yoxsa oxucu şeirinizdən çimçəşəcək (11), - dediyində haqlıdır Nadir bəy, çünki modern, yeni şeir deyilən yazı üslubu dilin alt qatında-şivə və dialektlərdə hər nə varsa, onun şeirə gətirilməsi, vulqar ifadələrlə misraların yüklənməsi deyil. Şeir o zaman əsl poeziya nümunəsi sayılır ki, misraları bir-birinin ardınca düzdükdə, nəsr-düz yazı kimi oxumaq mümkün olmasın: bu, həm klassik, həm heca, həm də sərbəst şeir şəklində yaradılmış qələm nümunələrinə şamildir-E.F.Ş) və “Şeir sözünə yağdırılan bu həqarətdən misalları artırıb əsəbləri cırmaqlamaq istəməyən” Fikrət Qoca “Qarabağ qurbağası” şeirinin motivlərinə, burada sərgilənən fikirlərə kəskin etirazını bildirir: “Mənə bir onu demək qalır ki, elə müqəddəs hisslər, mövzular var, onları belə sərsəm yazıların mövzusu edib insanların hövsələsini sınağa çəkməyin. Bəzən insanlar qaynar başla bir iş görür. Sonra yadına düşür ki, demokratiya, fikir azadlığı var. Hər kəs fikrini söyləməkdə azaddır. Bunu başa düşürəm. Amma neyləyim, belə sərbəst yazıya bütün həyatım, canım, əsəblərim üsyan edir. Neyləyim ki, bunu yazan xanımdır, mən də dünya görmüş, yetmiş beş yaşı haqlamış bir azərbaycanlı kişiyəm. Ürəyimdə belə bir giley-güzar səsləndi, axı bu layihənin ideyası Rasim Qaracanındır. O da azərbaycanlıdır, özünü şair sayır. Bu mövzunun Azərbaycan Respublikasının insanları üçün nə qədər həssas, göynərtili olduğunu bilir. Niyə belə bir şeirin Arazın bu tayında oxucuların üzünə şillə kimi vurulmasına imkan verib (10)?”

Jurnalist Rəsmiyyə Babayeva isə həmin şeirlə ilgili “BayBək, Bir Millətin səsi”nin redaksiyasına ünvanladığı məktubda yazır: “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə xüsusi diqqət və qayğı ilə əhatələnib. Buna səbəb güneyli bacı-qardaşlarımızın ana dilində təhsil almamasıdır. Güneyli yazarlara üslub baxımından güzəşt etməklə, mütəxəssislər onların sırasından gələcəkdə də Əli Tudə, Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir kimi şairlərin çıxacağına ümid bəsləyirlər. Bu etibardan sui-istifadə etməyə heç kimin ixtiyarı yoxdur. Arazın o tayından gələrək, bu müstəqilliyin səfasından doyunca bəhrələnən Nigar Xiyaviyə Qarabağı təhqiramiz ifadələrin hədəfinə çevirmək səlahiyyətini kim verib görəsən? Bu Xiyavi hansı cəsarətlə heç bir ədəbi üslubun qanunlarına uyğun gəlməyən, başıpozuq bir cızmaqarasını “Qarabağ qurbağası” adlandırır? Hələ bu bəs deyilmiş kimi, “Neynim, əl çək yaxamdan iyirmi faiz bəsdi”, “Pay verməyə aaaa…y baaaalam Yenə də vətən yaxşı” və digər bu kimi ifadələrlə qaysaqlanmayan yaramıza nə haqla duz basır? Bu yazıda (bu üsluba şeir demək olmaz) “Qarabağ şikəstəsi”, torpaqlarımızın işğalı sayıqlama mövzusu olub.”

İndi isə “Qarabağ qurbağası” ilə bağlı sayın Nadir bəy Əzhərinin yorumuna-izahına diqqət edək: ”bu şeir, dostdan acığı tutmuş bir ləhnə sahibdir, kitabda bu şeir ən əsəbi ləhnə malik olan şeirlərin birisidir,bu şeirdən çeşidli siyasal yorumlar qavramaq olur bunun da səbəbi bu şeirdə qara tənz və təməsxurun birbirilə qatışmasıdır, qara tənzdən amacım məsələn bu sətirdi: ... neyləyim əl çək yaxamdan iyirmi fayız bəsdi/bəsimdi görər məni… …pay verməyə aaa..y baaaalam/yenədə vətən yaxşı/ölmürəm/ölmürəm/ ölmürəm/-ölmü-rəm/-ölmürəəə...m/m. Təməsxür və əvam deyimilə sərimək sətirlərindən bunları örnək göstərmək olur: gəl qadan alım/bir çətvər araq yarım metir dönərkabab dönər məni/dön-dərər məni/ oyana döndər məni buyana döndər məni/ölürəm ölürəm ölürəəə....m gəl dərdin aaa....lım bu şeirin ələsalmaq və qara tənzə birlikdə malik olduğu bu şeirə qarşı, həm müdafiəyə və həm zid olaraq tepkilər yaratmış (11).”

Ədəbi prosesdə müəyyən qədər silkələnmə yaradan bir şeir və üç şərh... İkisi daha kəskin, biri isə can yanğısı ilə edilən müşahidənin sonucu olaraq şeirin bətnində yatan mənanı soyuq başla analiz edən bir ədəbiyyat araşdırıcısının münasibəti...

Atalarımızın müdrik bir fikri var: “Düz söz acı olar.” Nigar Xiyavinin bu günkü Azərbaycan-Qarabağ gerçəkliyindən doğulmuş bu şeirinin hər sətrindən acı gülüş, öldürücü sarkazm fışqırır və bu fışqırtı ilə də soydaşlarını qəflət yuxusundan ayılmağa, qeyrətə gəlməyə, əldən getmiş, itirilmiş Vətən torpaqlarını, Qarabağı geri qaytarmağa səsləyir. Amma sələfləri böyük Sabir, Möcüz kimi neştərləyə-neştərləyə...yaxud da soydaşlarının eyiblərinə gülə-gülə... Bəyəm ulu Sabir “Ağlar güləyən” imzası qoymamışdımı satira və həcvlərinin altından?! O da, təbii ki, təəssübkeş bir el qızı tək xalqımızın dərdini gözardı etmir, Qarabağın azadlığı uğrunda şəhid olmuş igidlərimizi unutmur, əksinə həmin şəhid oğulların və şəhid yurd yerlərimizin qisasını almağa çağırır. Eynən Güneydə olduğu kimi... İtirilmiş torpaqlarımızın adlarını restoranlara, kafelərə verərək keflərinə düşən kimi o məkanlarda məclis quran, ağzı köpüklənə-köpüklənə “Vətən”dən danışıb sağlığına badə qaldıran, vətənpərvərlikdən dəm vuran işbazların, oyunçu, yalançı siyasətbazların obrazını yaradıb - “Qarabağ qurbağası”nın timsalında!.. Bakıda erməni qadınların adını dəyişərək yaşamasına, kimlərinsə məşuqəsi, yaxud halal-hümmət arvadı olmasına şərait yaradan harın işbazların, milli satqınlarımızın obrazını canlandıran Nigar xanımın əksər şeirlərində fəal vətəndaşlıq mövqeyi özünü yansıdır, haqsızlıq və ədalətsizliklərə qarşı barışmazlıq, soydaşlarının milli hüquqlarının pozulmasına, dilinin bağlanmasına-qəddar ağaların qıfıl vurmasına qarşı üsyan duyğuları şahə qalxır, fərqi yoxdur Güneydə olsun, yaxud Quzeydə... Şeyx Xiyabaninin 1920-ci illərdə inqilab meydanına atılmasını “Səttarxanın beynindən boylanmaq”, onun mütərəqqi ideyalarından, inqilabi fikirlərindən bəhrələnərək yetişmək, inqilabi hərəkatların bir-birilə zəncirvari bağlılığı kimi mənalandıran N.Xiyavi Səid Mətinpurun böyük Pişəvərinin bətnindən doğulduğunu modernist düşüncələrinin axarında (nida böylə gəldi qarnım əllərimdəydi Pişəvəri boynuma uşaq düşürdü-və təbii, Nigarın təmsil elədiyi böyük xalq hər zaman Pişəvərilər yetirməyə qadirdir, həqiqətini!..) oxucuya təqdim edir. “Gözlüyünü itirmişdi dünya” şeirində cızdığı tabloda Güneydə son dönəmdə yetişmiş inqilab mücahidi, milli fəal Səid Mətinpurun siyasi aktivliyinə, mübarizliyinə, xalqının milli haqq və hüquqları uğrunda ardıcıl mücadilə etdiyinə görə tutulub zindana atılması hadisəsini belə yansıyır. Bu misralarda bir nüans da qabarır, yəni, Səidin zindanda qaldığı, cəza çəkdiyi səkkiz il müddətində neçə-neçə ardıcılı, əqidədaşı yetişəcəkdir:

günəş şüşə şaxdı göydən təpəmizə

polis qapı çalındı

qapı təpik açıldı tatarax taraaaaq