Sevilməyi düşünmə, sevməyi öyrən

Ahu kimi gözlərin

Şirin-şirin sözlərin

Sən mənimsən, mən sənin

Qucaqlama dizlərin.

Bakının mənə gətirdiyi mahnıları neyimin dili ilə uzaq qonşulara belə çatdırdım.”

Ancaq qonşu qızların ruhunda uyuyan mahnılı quşları belə oyadan neyinin səsi dünyada iş səsindən başqa heç bir səsə dözə bilməyən, cüzi zəhmət haqqı müqabilində gün çıxandan gün batanadək işləyib əldən düşən atasının yorğun və həvəssiz qulaqlarını incitməyə başlayır və o: “Oğul, çalma artıq, çalma!“ hayqırır. Bu hayqırışlar çoxaldıqca ruhu: “Çal, susma, çal!“ sözləri artmaqdaydı. Atamın sözləri gerçəyin sözləriydi və ruhumun sözləri röyanın. Röyanın sözləri ipəklərcə yumşaq və incə idiysə, gerçəyin sözləri çəliklərcə sərt və amansızdı. Dünyamızın ən böyük məzarlığı gerçəyin sərt, amansız və çəlik pəncəsində boğulub ölmüş röyalar məzarlığı deyilmi? Bunun nə olduğunu atamın qamış neyimi ayaqları altında əzərkən duydum. Ruhumun səsi heç kəsilmədi,“çal!“ dedi,“Susma, çal!“ Yenə də bir qamış ney tapıb Bakının ruhuma doldurduğu mahnıları çalmağı sürdürdüm (35).”

Lakin atasının növbəti dəfə neyini peçə atması və çatırtıyla yanan neyin həmişə canını qızdıran peçdən bu dəqiqələrdə verdiyi istilik ömrünün ən soyuq, ən dondurucu istisi kimi yaddaşında qalır. Ə.Səlami qəlbində dərdə çevrilən bir sıra mətləbləri bədii qəhrəmanının çaldığı “Ahu kimi gözlərin” bu mahnısının kədərli melodiyası vasitəsilə oxucuya çatdırır. Poetik gediş edir, bir vaxtlar hələ həyatın isti-soyuğuna, bərki-boşuna düşmədiyi, xalqının milli dərd və ağrılarını bilmədən çaldığı “Ahu kimi gözlərin”də “ulduzlar, çiçəklərin qoxusu, mahnılar, quşlar, ağ bahar buludları və şirin yuxular vardı. İndi-bütün bunlardan xəbərdar olduğu, ürəyi dərddən şişdiyi dönəmdə isə bu gözlərdən bir çox gözlər də baxır ona: “Bir çox gözlər, bir çox gözlər... Qız yaşlarında olduqlarına görə, ölərkən cənnətə getməsinlər deyə din barbarlarının  qurşunlamadan öncə zorladıqları o azyaşlı qız uşaqlarının gözləri! İşgəncədən və ölümün pəncəsindən qurtarsın deyə amansız bir qış günündə Güneydən Quzeyə can atarkən şaxtadan donan o gənc ananın və qucağındakı uşağının gözləri. Peçin odlarına tullanmış qamış neyiylə röyalarının da yanmasını görən o 12-13 yaşlı oğlan uşağının gözləri (35).”

Gerçək həyata uyğunlaşmadan, bu həyatın qaydalarına, tələblərinə uyğun yaşamayanlar həyatın dairəsindən kənara çıxırlar. Hamı kimi yaşamayan, tabuları sındırmağa cəhd edən, şeirləri, tərcümələri, hətta kiçik həcmli esseləri, kibriti hekayələri ilə oxucunu xəyallarının pənbə qanalarında çox asanlıqla öz dünyasına aparan Əziz Səlami də həyatın dairəsindən çıxanlardandır. Deməli, həyatın dairəsindən çıxırsan ki, insanilik ölçüsünə uyğun yaşayasan. Əsərlərindən tanıyıb sevdiyim Əziz Səlami bütün yazdıqlarında oxucusuna həyatın dairəsindən çıxmağı, insanilik ölçüsünə uyğun yaşamağı öyrədir... Bu da örnək: ““Qürurlu qayalar!”-deyərik, qayalarda canın, ruhun olduğuna  inancımız  olmasa da. Dağ-larda yan-yana durarlar; boy-boy boylanarlar; alınlarında yendikləri fırtınaların tarixini, çalın-çarpaz yazarlar. Sahillərdə qosqocaman, köpürən, hayqıran dalğaların gücünün bütövlüyünü, kökslərində çilik-çilik dağıdarlar... Qayalar, ”Qürurlu qayalar!” Keşkə biz insanların ən ulu, ən qutsal tapınağı, “Qürur” tapınağı olaydı. O tapınaqda dua oxuyarkən, duru sulardan keçən irili-ufaqlı, rəng-rəng balıqlar kimi, bizim də dualarımızdan dünyamızı dolduran canlıların, varlıqların qürurları gəlib keçəydi; biz onların önündə diz çöküb, hər zaman onlara qarşı sayğılı, hər zaman onlara qarşı sevgili olacağımıza and içəydik! (36). Həmid Arğış “Tikanlı məftillər”ində Əziz Səlaminin “Ahu kimi gözlərin” hekayəsində toxunduğu, gündəmə gətirdiyi mövzunu davam etdirmişdir... “Neçə ləzə idi ki tikanlı məftillər arxasında durmuş , maraqla o taya baxırdı .Tikanlı məftillərdən neçə metir oyanda, enli çay, özünü sahilin daşlarına çala-çala qaranlıqda məhv olurdu. Neçə günüydü bu məntəqəyə əsgər verilmişdi . hələ özünə bir yoldaş tapmamışdı. ...üzbəüz sahildən sərin bir yel tanış bir mahnı səsini qətirirdi bu taya , sudan , məftillərdən  aşa – aşa ... uşaqlıqda da belə bir mahnını dinləmişdi , anasının və atasının sazının telərindən ... buraya qəlmədən demişdilər : “ ölkənin sərhədində xidmət etməkə qedirsiz!! Çox ehtiyatlı olmağınız gərək dir ... “ neçə ləhzə dərin bir uçurum tərkində özünü gördü, ibhamlı səslər içrə... dərindən tövüşdü. Əllərini ətrafa açıb qaranlıqda burnundan ətirli havanı dərindən sinəsinə çəkdi. çox tanışıdı bu havanın qoxusu . yungulluk duyurdu özündə ... bir daş götürüb tikanlı məftillər üstündən suya atdı... üzbəüz sakildə çox uzaqlarda , bəzi yerlərdə çıraqlar  bınık –bınık yanırdılar ... o taydan isə bir daş suya atıldı . diqqət etdi ; onu gördü . özü kimi bir əsgəridi o.əlin tərpətdi buna ! sonra asğ əlin irəli uzatdı . sanki bunla görüşmək istəyirdi ! aralarında enli bir çay olsada əlində bir qızqınlıq və istilik duydu . ürəyi şidətlə döyünməqə baçladı .

 axşam yatağa qirəndən, səhərəcən heç yatabilmədi . sanki boğazına bir zad tıxılmışdı . indi-yəcən belə bir vəziyətlə qarşılanmamışdı ... sürətlə axan çay, hər iki ölkənin adının bir oldu-qu , tanış mahnılar və hərzadan artıq tikanlı məftillər onu fikirə salmışdı (50).”

Mövzu ağrılıdı, bir Vətənin iki parçasından bir-birinə yadlar tək baxan, lakin ruhu, dili, dini, qanı bir olan iki qardaşın əllərinin qovuşa bilməməsi, iki dövlətin ayırdığı sərhəd qanunları, keçilməz sədlər və bütöv bir xalqın əsrlərlə davam edən həsrəti, özləmi və... faciəsi... Əlbəttə, təkrar etmədən ötüşə bilmirəm ki, bir yazar qələmə aldığı hadisə və ya olayı öz həyatında yaşayanda, o anları ruhən duyanda daha inandırıcı, daha təsirli və yaxıcı dillə təsvir edir, açıqlamaq istədiyi mətləbləri ürəyinin içindən, ruhunun dərinliyindən sıyı-raraq anlada bilir...

Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatının ən istedadlı nümayəndələrindən biri olan Vali Gözətən məhsuldar bir yazardır. O, yeni-yeni nəsr əsərləri-həm kiçik, həm də böyük həcmli romanlar araya-ərsəyə gətirmiş, hekayə və romanlarını “Ikilər”, “Üçlər”, “Mamac”, “Son köçəri” kitablarında bir araya gətirərək Ankarada yayımlanmasına nail olmuşdır. Yazarın qələmə aldığı yeni və son romanı olan “Doqquzlar” hələ ki, nəşr edilməmişdir. Əsəri bir sıra dünya xalqlarının müqəddəs rəqəm kimi qəbul etdiyi “doqquz” rəqəminə (doqquz yeganə rəqəmdir ki, hər hansı digər rəqəmə vurduqda alınan hasili ayrı-ayrılıqda toplayanda cəmdə doqquz alınır. Məs:9*9=81, yəni, 8+1=9; 7 vuraq 8=72, yəni, 7+2=9 və s.) uyğun olaraq, rəmzi “Doqquzlar” adlandırması təsadüfi xarakter daşımır. Bir şeirində:

Anımsayın bilin…buradayam yanınızdayam,
kimsə məni… sizi məndən alamaz!

Qoşdurun, yürüyün, Türksünüz siz!

tanrılarımızı qısqandırın, sevindirin
qızıl başlarınızla!
haralarda qaldın sən… mənsiz, mən sənziz olamaz…

Türk tanrımız sizi qorumazsa,

Siz Türk tanrımızı çalxayın çalxamlarınızda…
qoruyun…
Qorumaqdayam sizi mən…
Gözləriyizin qadasını alım
Mən də sizin kimi
GÜNEY AZəRBAYCANAM… (55)

-deyən Vali Gözətənin bu misralardakı hədəfi aydın görünür. “Qarabəylilər”, “Koc Gecəsi”, “Qış Şoləni”, “Qırğın Gecəsi”, “Turan”, “Bakıda”, “Təbrizdə”, “İmişlidə”, “Daşqapıda” adlandırdığı doqquz bölmədən ibarət romanda türk qövmünün yayıldığı böyük bir məkanın Turanın və Türklərin tarixini özünəməxsus şəkildə, tarixi aspektdə əldə etdiyi bilgilərə əsasən araşdırır. Bu möhtəşəm tarixlə bağlı ilginc mülahizələr yürüdür. Əsərdə bəzi mübahisəli məqamlar olsa da, Türkçülüyün-Turanın tarixi, bu məkandakı doğal gözəlliklər, insanların, daşqapılıların xarakter özəllikləri, mərdlikləri, eləcə də romanda müəllifin işlətdiyi bir sıra yeni sözlər, düşünürəm ki, oxucuların marağına səbəb olacaqdır.

Bu gün Güneyin tanınan ədəbi simalarından biri də Eyvaz Tahadır. İxtisasca filosof olsa da, taleyini əbədiyyyən ədəbiyyata bağlayan Eyvaz Tahanın Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının və nəsrinin, eləcə də publisistikasının inkişafında özünəməxsus rolu vardır. O, 90-cı illərdə Güney Azərbaycanda “Yol”, Quzeydə isə “Cahan” dərgilərnin qurucusu və baş yazarı olmuş, 2004-cü ildən “Yarpaq” qəzetinin dərcinə başlamışdır. “Yarpaq” milli hökümət devrildikdən sonra Azərbaycan türkcəsində çıxan ilk qəzetdir. “Yol”, “Cahan”, “Şəhriyar”, “Dünya ədəbiyyati”, “Varlıq”, “Azəri”, “Şərq”, “Mənim ailəm”, ”Yarpaq”, “Vəravi”, “Araz”, “Bəhari-Zəncan”, “Tək səbir”, “Avaze Ərdəbil”, “Ulduz”, “Alatoran”, “Yeni Azərbaycan” və s. qəzet və dərgilərdə Azərbaycan türkcəsində, fars və ingilis dillərində bu günədək iki yüzə yaxın məqaləsini, öykü və ədəbi-tənqidi yazılarını, esse və tərcümələrini dərc etdirən Eyvaz Taha bu əsərlərində daha çox fəlsəfə və ədəbiyyatın qovuşuğından yaranan məsələləri araşdırmışdır. Onun “Qurşun hardan açıldı” adlı kiçik romanı üç dəfə yayımlanmış, poeziyanın gözəllik fəlsəfəsi və Azərbaycan şeirinin problemlərinə həsr etiyi “Şeir varlığın evidir” (Əski əlifbada) əsəri isə 2007-ci ildə Güney Azərbaycanda ilin kitabı seçilmişdir (56).

“Şəhriyar nisgili və nostalgiyanın təhlili”, “Ağıldan ürəyə doğru”, “Dünyanı dəyişdirmək, yoxsa ona uyğunlaşmaq”, “Tarix elmində obyektivlik və subyektivlik”, “Üçüncü dalğa müharibələri”, “Paradigma nədir?”, “Füzuli; biganei dər vətən” (Farsca), “İraq müharibəsi: Alvin Toffler, Frensis Fukuyama və Samuel Hantingtonun nəzəriyyələri işığında Amerika-nın İraqa hücumunun təhlili”, “Postmodernizm; daldan atılan daş”, “Gündoğar ölkəsi: Şəms və Mövlana”, “Maarifçilik işığında Romantizm” adlı məqalələri, “Boş tabut”, Diri meyit”, “Bir otaqda beş qonaq”, “Arxadan adam gəlir”, “Saat işləyəndə adam gedəcək” öykü-hekayələri, “Nəzəriyeye toteə”, (Farsca), “Necə yazaq: Azərbaycan türkcəsinin yanlışlıqlar sözlüyü” və Güney Azərbaycanda Azərbaycan türkcəsinin problemlerinə həsr etdiyi “Sağlam dil” əsərlərilə oxucuların diqqətini çəkən “E.Tahanın elmi və bədii əsərləri Güneyli öyrəncilər tərəfindən yönəldilən aktual “www.eyvaz.org” internet saytında ərəb və latin grafikalı Azərbaycan türkcəsində və farsca yayımlanır.

Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı seriyasından olan “Yüz il inqilab” romanı da 2012-ci ilin ilk rübündə tələbkar oxucu auditoriyasının mühakiməsinə təqdim olunub. Romanın müəllifi, Güney Azərbaycanın Sulduz şəhərində doğulub böyüyən Sayman Aruz (Həsənzadə) Pəhləvi xanədanının, hakim rejimin xalqlar arasında apardığı milli ayrı-seçkilik siyasətinin acı nəticələrinin şahidi olub və bütün bunlar onun körpə ürəyində dərin izlər qoyub. Əslində “Yüz il inqilab” adlı romanının təməli Saymanın elə uşaqkən gördüyü, səssiz-səmirsiz müşahidə etdiyi hadisələr əsasında qurulub. Güney Azərbaycanda 100 il-bir əsr davam edən xalq hərəkatına, əzilənlərin əzənlərə qarşı mübarizəsinə həsr etdiyi əsəri o, roman adlandırıb. Doğrusu, “Yüz il inqilab” uzun illər qalın-qalın kitablardan oxuduğumuz, öyrəşdiyimiz roman tipinə həcminə və süjet xəttindəki pərakəndəliyə görə uyğun gəlməsə də (əslində əsər xatirələr əsasında yazıldığından daha çox memuar ədəbiyyatı təsiri bağışlayır), əhatə elədiyi mövzu mahiyyətinə və aktuallığına, məna yükünün ağırlığına görə, bəlkə də ən qalın kitablara belə sığmaz. Kitabda Güneydəki mövcud durum Azərbaycan türklərinin başından keçən olayların, real hadisələrin fonunda canlandırılır, Güney Azərbaycan xalqının vəziyyəti, burada formalaşmış cəmiyyətin həyat tərzi, ictimai-siyasi və dini problemlər parlaq şəkildə əks olunur. Müəllif bir-birindən ağır, ruhu xırpalayan hadisələri xatırlayır, özünün başına gələn və gəlməyən, ancaq gerçəkliyi, real həyatı diqtə edən hadisə və olaylar insanın ürəyini didib parçalayır, quzeyli və güneyli oxucunun yaddaşını təzələyir, onu sanki erməni cəlladlarının Qərbi Azərbaycan və Qarabağdakı soydaşlarımızın başına gətirdikləri analoqu olmayan faciələrlə üz-üzə qoyur. Kürd terrorçularının Şəhrivər məktəbindən avtobusla evə qayıdan onlarla Azərbaycan qızını oğurlayaraq qaçırması və ən alçaldıcı üsullarla təhqir etməsi, bu fiziki və mənəvi təcavüz nəticəsində neçə-neçə türk ailəsinin bədbəxt və məhv olunması, Şahinin və anasının, onun ailəsinin başına gətirilən müsibətlər, onların doğma Sulduza aramsız basqınlarını, bu basqınlar zamanı türkləri qəfil yaxalayaraq xüsusi amansızlıqla qətlə yetirmələrini analoqu olmayan erməni vəhşiliklərinin kürd terrorçuları tərəfindən sanki təkrar edildiyinə diqqəti yönəldir. O, ürək ağrısı ilə onların daxili birliyini, sürətlə artıb çoxaldığını, hər kürdün 5-6 arvad aldığını, hər arvaddan isə 7, 8, hətta 10 uşaq dünyaya gətirdiyini, bu izdivaclardan doğulan uşaqlardan birini isə “Böyük Kürdüstan” ideyası uğrunda apardıqları savaşda şəhid-qurban vermək üçün yetişdirdiyini (37) yazır və yazdıqlarının içərisindən müəllifin öz millətinin, xalqının övladları arasında da sarsılmaz milli birliyin olmasını görmək arzusu göyərir... “Yüz il inqilab” kitabında iki əsr müddətində paralanaraq iki yerə-Güneyə və Quzeyə bölüşdürülmüş Azərbaycanın dərdi boy verir... Romanda diqqət çəkən əsas cəhətlərdən biri insan faktorunun qabardılmasıdır. Bu insan əsər boyu vicdanı ilə üz-üzə qalır, daxili çəkişmələrin caynağında çabalayır, iç dünyasında qurduğu vicdan məhkəməsin-dən qalib çıxır, insanlıq, məhəbbət hissləri Seyidi sonda düzgün qərar verməyə istiqamətləndirir... Roman fakt və hadisələrin zənginliyi, gerçəkliklərin real təsvirlərilə də yadda qalır, uzun müddət təsəvvürlərdən silinmir...

2012-ci ildə Güney Azərbaycanda gedən ədəbi prosesin yaddaqalan hadisələrindən biri Ruqəyyə Kəbirinin “Qanun” nəşriyyatı tərəfindən "Ürəyim ağrıyır" hekayələr kitabının nəşr olunmasıdır. “Təbrizim al təbimi” şeir toplusuna yazdığı ön sözdə şair tənqidçi Nadir Əzhəri vurğulayır ki, Ruqəyyə xanım “objektiv bir şairdi, nə qədər içərisinə qapılırsa yenə şeirinin və duyğularının bir çoxu real dünyaya baxmaqdı, O, royalarını açıq gözlə görə bilir, məncə bukitabdaki dediyim 10 şeiri yenidən oxuyub gələn şeir kitablarında bu nüqtədən ilərləsin, səmimiyətdən yola düşsün, şeir yazanda ya yazmayanda şair ya yazar olduğunu unutsun,bəyəndiyi sətirlərdən etkilənib bilmədən şeirində qullanmağına diqqətli olsun(bu kitabda bir ÖRNƏK var... Ürəyim tətilsiz işçi..."ola bilər Təvarüd də olsun bu şeirlə:... və Aşiqin cüməsi yoxdu.) Ruqəyyə Kəbiri royalarını açıq gözlə görə bilir (38).”

Röyalarını açıq gözlə görə bildiyi üçün də bu istedadlı xanım yazarın Bakıda "Ən yeni ədəbiyyat" seriyasından çap edilmiş "Ürəyim ağrıyır" kitabında yer almış “Mavayıl (Cib tualeti)” adlı hekayəsi yüksək qiymətləndirilmiş və “Ədəbi Azadlıq-2012" Milli Müsabiqəsinin qalibi olmuş, mükafatlandırılmışdır.

Qeyd edək ki, Ruqəyyə Kəbiri 1963-cü il yanvarın 1-də Güney Azərbaycanın Xoy şəhərində dünyaya gəlmiş, Təbriz Universitetini bitirmişdir. “Hər qulağımda bir qızıl alma”, “Təbrizim al təbimi”, eləcə də “Əsli və Kərəm” dastanının motivləri, yunan və türk mifik düşüncələri əsasında ünlü modernist şair Kiyan Xiyavla birlikdə yazdığı “Bir ocaqda iki kül topası” adlı şeir toplularından və “Bu qapı heç döyülməyəcək”, “İçimdəki qız” hekayələr kitabından yalnız “Təbrizim al təbimi” və “Bir ocaqda iki kül topası” çap olunan Ruqəyyə xanım hazırda ulu baş kəndimiz Təbrizdə yaşayır. Bakıda "Ən yeni ədəbiyyat" seriyasından çap edilmiş “Ürəyim ağrıyır” kitabı onu Güney Azərbaycanın qadın yazarları arasında ilk nəsr əsərləri-hekayələr toplusu nəşr olunan qələm sahibi kimi tanıtdı. O, hər şeydən öncə bir anadır və Təbriz xəstəxanalarından birində tibb işçisi olaraq çalışır. Ən çox sevdiyi məşğuliyyət kitab oxumaq, dünya ədəbiyyatı nümunələrini mütaliə etmək olan Ruqəyyə Kəbiri iş həyatındakı gündəlik real müşahidələri əsasında hekayələrində canlı obrazlar yaradır. Təsadüfi deyil ki, Ruqəyyənin hekayələrində Frans Kafkanın “Çevrilmə”sindən də bəhrələnmə, əsərdəki epizodların fərqli aspektlərdə təqdim olunduğunu söyləyənlər səhv etmirlər. Ancaq onun qəhrəmanları “daha subyektiv, daha ümidli, daha həyəcanlı və tək sözlə desək, yaşam dolu bir Qadındır (39).” “Mavayıl (Cib tualeti)” adlı hekayəsində peşə xüsusiyyətləri, xəstəxana müşahidələri, xəstə qadının yaşadıqları, psixoloji durumu təsvir edilir. Ruqəyyə xanımın müşahidələri o qədər sərrast, dəqiq və canlıdır ki, oxucu bağırsağının baş ucu çürüyən və cərrahiyyə əməliyyatı nəticəsində həmin nahiyyəsi bir kisəyə birləşdirilən və ölümün pəncəsindən qurtulan, lakin bu amansız xəstəlik üzündən ailəsindən-ərindən və uşaqların-dan getdikcə uzaqlaşan, hətta oğlunun bu duruma məsxərə edərək “Youtube”-da yerləşdirsək, rekord qazanar, - sözlərini eşidən, əslində eşitdiyində ölüb, yenidən dirilən qadının çəkdiyi acılar və ayaqda qalmaq, evində, ailəsində əvvəlki mövqeyini bərpa etmək, mavayıl üzündən üfunət qoxuyan bədənindən çimçəşən ərinin sevgisini qaytarmaq üçün apardığı mücadilə oxucunu düşündürür. Müəllif son dərəcə təbii yolla bu sosial bəla-xəstəlik üzündən ailəsində dışlanan, “iş görmək həvəsi, həyat eşqi yaşamaq kimi, gülmək kimi...” ölən qadının yerində sabah hər kəsin ola biləcəyini və amansız xəstəliklərdən heç kəsin sığortalanmadığı düşüncəsini qafalara ötürür, insanları hansı duruma düşmələrindən asılı olmayaraq “xəstəlikdə və sağlıqda, yaxşı və pis gündə” bir-birinin yanında, arxasında olmağa, qədrini bilməyə və özlərinə dəyər verməyə çağırır: “Dedim «otağıma gəlmə!». Ancaq iki ayağın bir başmağa dürtdü ki, dürtdü. «Qol-boyun olacağıq bu gecə» dedi. Necə də qol-boyun olduq!.. Həmişəki kimi dinməz-söyləməz soyuqdan buza dönmüş ayaqlarımı qızdırdı. Qızışma ayaqlarımdan bütün canıma yayıldı. Əli oyluğumda  dolaşanda, canım gizildədi. Necə də ürəyimi isitmişdi. Ocaq kimi isti əlləri!.. Bağrına basıb, üzümdən öpəndə, şər dağarcığı-bu şişmiş kisə ikimizin aramızda qaldı. Diksinib, birdən geri çəkildi. Ağzın açdı bir söz desin; dinmədi. Ona, vəhşicəsinə sarılmağım gəldi. Ona dal çevirdim. Hirsimdən dodaqlarımı gəmirdim. Yenə gözlərimdən bulaq coşdu. Bir daha plastikin xışıltısı gəldikdə, yastıq-yorğan əlində, cin kimi otaqdan eşiyə çıxdı (40.s.113).”

Xəstə qadının, tənha insanların, sevilməyən, diqqətdən kənar qalan qadınların, ərə getmək, ailə qurmaq yaşı keçən qızların yaşantılarını, mənəvi ağrılarını psixoloq səviyyəsində dərk edərək ədəbiyyata gətirən Ruqəyyə xanım qadın olmağın çətinliklərini, xüsusilə yazar qadının çiynindəki məsuliyyət yükünün nə dərəcədə ağır və şərəli olduğunu da dərindən dərk edir: “Yazar olmaq hər yerdə çətindir. Bir yazar hər zaman böyük məsuliyət daşıyır. Və yenə də hər yerdə bir qadın olmaq da çətindir. Çünki qadınlığın da yazar kimi məsuliyyəti var. Yazar düşüncəsini millətiylə paylaşır, qadınsa doğduğu uşağa həyatın  ​​nə olduğunu öyrədir. Amma bir qadın yazarı olanda əlbəttə, məsuliyyət çiyinlərinə ikiqat ağırlıq edir (41).” Məsuliyyətilə yazdığı bu sətirləri oxuyan kəsin təsirlənməməsi mümkünsüzdür...

Qadir Cəfərinin "Qüsl" hekayəsinin də süjet xətti ailə-məişət, sosial məsələlər üzərin-də qurulmuş, əxlaq, şərəf, namus, el-oba içərisində etik normalara əməl olunmasının vacib-liyi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Gənc yazar mövzunu gerçək həyatdan götürmüş sonda isə ictimailəşdirmişdir... Əsərdə müəllifin baş verənlərə-qəhrəmanın anasının yüngül əxlaqlı olmasından doğan xoşagəlməz duruma münasibətində qəribə bir kinayə hiss olunur...Və təhkiyə qəhrəmanı sonda çıxış yolu tapır: “Axar su murdar götürməz” atalar sözünə söykək verdiyi qənaəti sərgiləyir - Bütün pislikləri, günahları, hətta qan ləkəsini belə axar su-Arazın müqəddəs suyu yuyub aparır, insan axar suda paklaşır. Ancaq Qadirin içindəki “Mən” bununla razılaşmır və Araz çayının axar sularında qalmaq, qeyri-qanuni yolla yaranmış hamiləlikdən qurtulmaq - “uşaqlığınacan təmizlənmək-arınmaq istəyir. Çünki onun kimilərə ədalətsiz cəmiyyət, bu cəmiyyətin şəhvət düşkünləri və mövcud rejimin dini qanunları tərəfindən insanca yaşamaq-mutlu olmaq şansı verilmir: “Bilirəm. Evimiz yaslıdı. İndi göylünə düşüb. Anam "heç nə səndən əskilən deyil" deyir. Yox nə əskiləcək ki? Budu bax lap artdı. Qarnımdakı da mənim birim. Day suyu sürətlə gəlir, Həsən əmi. Arazı deyirəm. Çox çəkmir. “Yaxşı, vaxtımız yoxdu, tez ol” deyir. Vaxtımız yoxdu, yox. Yaşamağa vaxtımız yoxdu, canım. Ya oğlan ol, ya qız. Bu mındarlığı yalnız Araz yuya bilər. Axı axar suda hər nə təmizələnər. "Elə bircə dəfə suya girib çıxırsan. olur irtimasi-qusl. Üst-üstə çox çəkmir" - molla deyir. Yox çox çəkmir. Ama buraxın mən Arazda qalım. Lap uşaqlığımacan təmizlənmək istəyirəm. Bundan sonrakı paraqraflar isə Arazda boğuldu. Dedim axı, nağıllara çox inanmayın...(46)

Qəribədir, "Qüsl" hekayəsində müəllifini bir nasir kimi düşündürən ictimai-sosial məsələ onun digər əsərində, lirik-poetik ruhlu modern şeirində də öz əksini tapır:

Biz mutlu olmadıq

Heç zaman "xoşbəxtlik qafiyəsi"ni tapmadıq.

Durulmasa gözlərinin giləsindəki heykəl

Vərziganın həyat ağacı titrəyincə

Uçuq məçidlərdə tanrı üşüyəcək

Bir gilə tüstüdə boğulacaq umud...

-kimi...
2012-ci ildə tanınmış hekayə yazarı Həmid bəy Arğışın (Rüstəmi) “80 il hekayəmiz” adlı 452 səhifə həcmində monumental Güney Azərbaycan Hekayə Antologiyasının Qızılözən Kültür Dərnəyinin ilk nəşri kimi işıq üzü görməsi son dönəm Güney Azərbaycanda mühüm ədəbi hadisələrdən biridir. 1300-1380 (1921-2001)-ci illər arasında qırx Güney Azərbaycan yazarının türkcə qələmə aldığı əlli hekayəni qapsayan Hekayə antologiyasında Abbas Pənahi, Həbib Sahir, Gəncəli Səbahi, M.Zəhtabi, N.Mənzuri, S.Behrəngi kimi klassiklərlə yanaşı, 1990-cı illərdən bəri yaranan gənc yazarlar dalğasının ünlü nümayəndələrinin də əsərlərindən örnəklər verilmişdir. “Güney Azərbaycan nəsrinin izlənməsi və işlənib araşdırılması baxımından olduqca dəyərli bir qaynaq mahiyyətində olan bu dərləmə, Türkcənin yasaqlandığı bu alandakı bütün yazarların əlçatmaz əsərlərinə ulaşması həsəbiylə (49).”
Həmid Arğış (1976-cı il, Xoy) kitabdakı yazıları iki yerə bölüb. Ön sözləri I, öyküləri-hekayə və qaynaqları isə II bölümdə yerlşdirmişdir. http://dashqapi.blogspot.com saytındakı məlumatda bildirilir ki, bu Antologiyada yer almış əsərlərin toplanmasına 1373-ci günəş ilində 1992-93-cü illərdə başlanmalı və 1386-ci günəş ilində-2005-ci ildə sona çatmalı imiş. Lakin Güney Azərbaycanda yaşayıb-yaradan və elə açıq fikirliliyinə, demokratik düşüncələrinə görə başlarının üstündən Domokl qılıncı asılmış, yəni hər dəqiqə həbs, sürgün, təqib olunmaq təhlükəsi ilə üz-üzə çalışan digər aydınlarımız kimi, Həmid bəyin də tutulması və tutuqlandığı zaman kompüterinin də müsadirə olunması kitabın materiallarının da gedər-gəlməzə yollanmasına səbəb olub. Buna görə də kitabın yenidən toplanması və nəşr olunması prosesi 2012-ci ilədək uzanmışdır. Yazar ilk ön sözdə qaynaq sarıdan qıtlıq çəkdiyini qabardıb. İkinci ön sözü ”Ədəbiyat, Hekayə ədəbiyatı və hekayə ədəbiyatımızın tarixinə bir baxış”dır. Həmid Arğış oxucuların Güney ədəbiyyatı haqqında məlumatının az ola biləcəyini düşündüyündən ilk öncə ədəbiyyatın mahiyyətini, daha sonra ədəbiyyatın çeşitlərini, hekayə-öykünü dünya miqyasında tanınmış yazarların dili ilə açıqlayıb. Ardınca isə Güneydə nəsr janrının tarixən necə inkişaf etdiyindən və bu günkü səviyyəyə çatması prosesindən söz açıb. Yazar qeyd edir ki, “"milli hökümət" dönəmində Güneydə yazılar pişginləşib ayaq tutublar. ikinci etgili dönəm 1357-ci inqilab (1978) dönəmində üz verib dir. türkü dili yenidən yayılmaq imkanı tapıb, bu dildə dərgilər, kitablar ışıq üzü görüblər. Üçüncü etgili dönəm , 1376 -ci ildən başlanıb, günügündən yeni adamları yetişdirib. genəl ilgilərin genişlənmə aracları, yazıçıların imkanlarına artırıb 1380-ci(2001) ilə dək kitabları, əsərləri yayılan yazıçılara ayiddır. Arğış, kitabın bu bölümündə taxma adların sorun yaratdıqlarına toxunub, taxma adların, doğma adını tapmaq necə çətin olduğunu vurğuluyub dır. taxma adların, o dönəmlərdə etgilərini də gözdən qaçırmayıb. Kitabın ön sözləri, özəlüyündə, bilgi verən bölüm dir. ön sözünü oxumaqla, necə durumda olduğumuz görə bilirik. Kitabın təməl bölümündə 39 Güneyli yazarın bıyografisilə birlikdə hərəsindən ən azı bir öykü, ən çüxü iki öykü gətirilibdir. Yazarların bir çox qismi tanınmışlar dır. aralarında bizim nəslə tanış olmayan kimsələri də tapmaq olur. Makılı Abbas Pənahi, Qəhrəman Qəhrəmanzadə, Məhəmmədluye Abbası, Bəylər Hayili, Məhəmmədrza Afiyət, Firüz Sadıqzadə Dadrəs, Əlif Nuranlı , Ə.Urmulu , C.Miyandablı, Məhəmməd Qazi, Ə.Ağçaylı... kimi yazıçıları tanıtdırır. Onlarla birlikdə tanınmış yazarlarımız "M. Mişovlu, Həbib Sahir , Əliqulu Katibi , Səməd Bəhrəngi, Mərziyə Əhmədi, İsmayıl Hadı, Nasir Mənzuri, Heydər Abası (Barışmaz)... kimi yazıçılardan örnəklər gətirib Kitabın son bölülümü, qaynaqlar bölümü dir. Kitabın ən yoxsul bölümü, elə bu bölüm dir. bu kitab Güney Azərbaycanın genəlliklə, nəsr tarixində, özəlliklə hekayə tarixində iz qoyan bir kitab dir. kitabın bütün dəyərləri birlikdə axsaqlıqları da vardır. Ancaq bu axsaqlıqlar kitabın bütünlüyünün qarşısında gözə gəlməzdilər. belə bir kitabların yazılıb yayılmasını yeri, hər zaman boş görünüb. Kitabın başqa vurğulanacaq dəyəri ,  Arğışın,  tanıtdırdığı yazıçıların yazdıqlarını olduqları kimi , əl dəyilmədən gətirməsi dir (50).”

Həmid bəy Arğışın “80 il hekayəmiz” adlı dəyərli kitabını əldə edə bilmədiyim üçün bu orijinal nəşrdə yayımlanan əsərlərdən bəhs etmək imkanım yoxdur, lakin sevimli Məlihə xanımın yardımı ilə buna nail olacağıma şübhə etmirəm... Yeri gəlmişkən, bu xanım yazarın “kibriti hekayələr” adlandırdığı kiçik esseləri də çağdaş Güney nəsrinin incilərindəndir. Bu barədə hələlik Əziz Səlaminin qiymətli fikirlərindən örnək gətirməklə kifayətlənəcəyəm: “Məlihə Əzizpurun “kiçik hekayələr“ini Alatoran dərgisində oxuyarkən, Goethedən bir zaman oxuduğum bir düşüncəni andım: “Hər kiçik bir durum, hər bir gözqırpımı belə, özündə sonsuz bir dəyər daşımaqdadır; çünkü o, bitməz bir zamanı təmsil etməkdədir.” Bu kiçik və bir çox hallarda, miniatür hekayələrdə, yazıçı, yaşamın belə kiçik durumlarından və gözqırpımlarından yola çıxmışdır. Onun zamandan qoparıb durdurduğu bu ufaq durumlar, bir xalqın ruhunun tən ortasından gəlib keçən acılar, ağrılar, həsrətlər, dəhşətlər, işgəncələr və fəlakətlərlə dolu uzun bir zamanın parçalarıdır. 15 hekayəni içinə alan bu toplu, bizim insanların ruh dünyasından və gündəlik sarsıntılı yaşamından, ən az boyalarla, cizgilərlə iş-lənmiş rəsm əsərlərini andırır. Elə buna görə də, söyləməkdən daha çox, göstərmək var bun-larda. Bunlar, oxucunu diqqətlə baxmağa və sözlərin altından keçən əzilmiş, qanamış, çey-nənmiş və qaranlıqlarda yaşamaqdan qaraltılara çevrilmiş insanları görməyə çağırır (38).”

Çağdaş dövr Güney Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı nümayəndəsi Əli Daşqın şair olmaqla yanaşı, bu gün maraqlı hekayə və romanlar yazan nasir kimi də tanınır. Yazarın nəsr əsərlərində də əsas hədəfi, aparıcı mövzu savadsızlıq, İranda və Güney Azərbaycanda xalqın acınacaqlı vəziyyəti, qadınların hüquqsuzluğu, cəhalət və nadanlıq, milli ayrı-seçkilik, ictimai bərabərsizlik, milli varlıq, ana dili, «kültür»-mədəniyyət məsələləridir. «Kənd gəlini», «Bayraq kölgəsi», «Çəkmə yarası», «Buğda gülü» və «Günü» hekayələrin- də, «Bıçaq və sümük» povestində, eləcə də «Sarışın» romanında yazıçı cəhalət və zülmün tüğyan etdiyi İranda və Cənubi Azərbaycanda yaşayan sadə insanların, kənd camaatının maddi və mənəvi problemlərini, yoxsulluq və cəhalətin məngənəsində boğulan ailələrin real mənzərəsini qələmə alır.