Sevinc qasimova
Yüklə 76,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 303
- 304 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
- Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 305
- 306 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
- Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 307
- 308 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
| 302 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
SEVINC QASIMOVA tarix üzrə fəlsəfə doktoru E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com MAARIFÇILIKDƏN INQILABI-DEMOKRATIZMƏ DOĞRU: M.F.AXUNDZADƏ
adı tarixin bəzəyi olmaq dünyada ən böyük səadətdir.” (M.F.Axundzadə)
Ключевое слово: Просвещения, историография, Тифлиская сфера, драматургия, ревалюционно-демократ Keywords: Enlightement, historiography, enviroment of Tiflis, revolutionary-democratic
Məqalədə XIX yüzilliyin maarifçilik hərəkatında öncül yer tutan M.F.Axundzadə irsinə müraciət edilmişdir. Təfəkkürün həyat və elmi fəaliyyətinə təsir edən əsas amillər açıqlanmış- dır, həmçinin M.F.Axundzadənin tarixi baxımdan yazdığı əsərlər tarixşünaslıq baxımından təhlilə cəlb edilmişdir. M.F.Axundzadə irsinə müxtəlif rakursdan yanaşan tədqiqatçıların fərqli fikirləri incələnmişdir. XIX yüzillik Azərbaycan tarixçiliyində yeni bir mərhələ olmaqla yanaşı, həm də dünya elminə adları çox şərəflə çəkilən şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Bunların çoxsaylı sıralanmasında özünəməxsus ideyaları ilə seçilən M.F.Axundzadə fenomeni də öncül yerlərdən birini tutur. Mirzə Fətəli Axundzadə haqqında bu vaxta kimi filosoflar, ədəbiyyatşünaslar, sənətşü- naslar və müxtəlif mədəniyyət xadimləri, elm adamlarından tutmuş köşə yazarlarına qədər yazmışlar və indi də yazırlar. Bu bir tərəfdən sevindirici hal olsa da, digər tərəfdən də sarsıdı- cıdır. C.Məmmədquluzadənin təbirincə desək, “Mirzə Fətəli Axundov barədə ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya heç yazmaq lazım deyildir”. Bu fikrə iqtibasən sevindiricidir ona görə ki, bütün ömrünü xalqın savadlanması uğrunda mübarizə aparan, müxtəlif metod və üsullar axtarışında olan mütəfəkkiri xalqın yaddaşından silməmək üçün hələ çox yazılmalıdır. Sarsıdıcıdır ona görə ki, alimin irsinə diqqət çəkənlər bir qədər haqlı mövqedən yanaşmalıdırlar. Çünki, mütə- fəkkir haqqında çoxları haqsızlıq etməklə yanlış fikirlər söyləmiş və sovet dönəmlərində veri- lən “qiymətdən” də irəli getmişlər. Ona görə də M.F.Axundzadə irsi yenidən nəzərdən keçiril- məli və xalqımız üçün gördüyü xidmətləri obyektiv dəyərləndirilməlidir. Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycanın mədəniyyət tarixində misilsiz xidməti olan M.F.Axundzadədən bəhs edərək yazırdı: ”M.F.Axundzadənin yaradıcılıq yolunu səciyyə- ləndirən tarix səhifəsini vərəqləyərkən biz böyük iftixar hissi keçiririk ki, xalqımız ağır za- manlarda, gerilik, dini fanatizm şəraitində belə görkəmli şəxsiyyət, öz dövrünü qabaqlayaraq gözəl əsərlər yaradan bir insan yetişdirmişdir”(1) . Bütün həyatı boyu doğma vətəninin və xalqının tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışaraq yeni dövrün irəli sürdüyü mühüm elmi, mədəni, ictimai siyasi məsələlərə daim fəal münasibət ifadə edən və zamanın qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməyə çağıran yaradıcılığı ilə Azərbay- can mədəniyyətinin inkişaf tarixində parlaq səhifə açan M.F.Axundzadənin 200 illik yubileyi- nin təntənəli şəkildə keçirilməsini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezi- Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 303 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
denti İlham Əliyevin 13 aprel 2010-cu ildə verdiyi sərəncam (2) Azərbaycan xalqının mütə- fəkkirə olan hörmətinin təzahürüdür. Ötən il böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, milli dramaturgiyamızın banisi, görkəmli icti- mai xadim və maarifçi M.F.Axundzadənin anadan olmasının 200 illiyi tamam oldu. Həmçinin TÜRKSOY tərəfindən mütəfəkkirin anadan olmasının 200 illiyi münasıbətilə 2012-ci il “Mir- zə Fətəli Axundzadə ili” elan olundu. Bütün bunlar mütəfəkkirə olan diqqətin nəticəsidir. Azərbaycan tarixçiliyində, ədəbiyyatşünaslığında və ictimai fikir tarixində yeni istiqa- mət yaradan Mizə Fətəli Axundzadə ictimai-fəlsəfi fikir tarixində maarifçilikdən inqiabi-de- moratizmədək yüksələn və milli mədəniyyətimizdə yeni bir mərhələ yaradan mütəfəkkirdir. Onun ideyaları zəngin və möhkəm təməl üzərində meydana gəlmiş və dünyagörüşünün forma- laşmasına qədim yunan fəlsəfəsinin, qabaqcıl rus ədəbiyyatının və Avropa maarifçiliyinin bö- yük təsiri olmuşdur. O, ensiklopedik biliyə, universal yaradıcılığa malik bir vətənpərvər idi. Öz ana dilindən başqa ərəb, fars, rus dillərini də mükəmməl bilmiş (3), bu dillərdə müxtəlif əsərlər yazmış Mizə Fətəli Axundzadə, həmçinin Tiflisdə 1834-cü ildə Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin, Qolovinin, Heydqardtın dəftərxanasında, 1844-cü ildə Qafqaz canişin- liyi təsis edildikdən sonra Vorontsovun rəhbərliyi altında Boryatinski və M.Romanovla işləmişdir. O, burada olduğu müddətdə Qafqaz Arxeoqrafik Komissiyasında bir çox sənədləri də tərcümə etmiş və çoxlu məktublar, tanınmış şairlərin tərcümeyi-hallarını da yazmış, həmçi- nin müxtəlif arxeoqrafik sənədləri də rus dilinə çevirmişdir. Onun Qafqaz Arxeoqrafik Komis- siyasında fəaliyyəti bir çox materialların üzə çıxarılmasına kömək etdi ki, bu da onun geopoli- tik düşüncələrinin meydana çıxmasına səbəb oldu. O, burada ömrünün sonuna qədər mütərcim vəzifəsində çalışmış və polkovnik rütbəsinədək yüksəlmişdir. Mütəfəkkir pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla yanaşı, Tiflis qəza məktəbində azərbaycan, fars dillərində dərs demişdir(4). Taleyinin həlledici dövründə öz ailəsindən kənar düşməsi və mənəvi atası sayılan Axund Ələsgərin himayəsində yaşaması, ondan ruhanilik, məntiq və fiqh elmlərinin incəliklə- rini öyrənməsi sonrakı həyatında mühüm iz buraxmışdır. Tiflis mühiti də onun dünyagörüşünə mühüm təsir göstərmişdir. O, burada sürgündə olan dekabristlərin inqilabi ideyaları ilə yaxından tanış olmuş və mütləqiyyətin iç üzünü gör- məyə müvəffəq olmuşdur. Bu yolla o, rus və Avropa mədəni irsinə yol tapmış, məşhur şəxsiy- yətlərin həyatı ilə tanış olmaqla çox qısa müddət ərzində 6 komediya ərsəyə gətirmişdir. Mirzə Fətəli Axundzadənin yüksək erudisiyaya malik olması onun bir sıra tarixi və fəlsəfi əsərlər də yazmasına səbəb olmuşdur. Öz xalqının eybəcərliklərini görüb, onu düşündürən xalqın böyük xalq olduğunu vurğulayan Mizə Fətəli Axundzadə həm xalqı düşünür, həm də xalqı gülüşlə düşündürürdü. O, həmçinin xalqını öz keçmişi ilə, ətalət və cəhaləti ilə komik vəziyyətlə ayıl- dırdı. Xalqın geriliyini görməklə yanaşı, o, bu vəziyyətdən qurtulmağın yollarını da göstərirdi. Öz məqsədyönlü yaradıcılığında cəhalət, fanatizm, fırıldaqçılıq, cadugərlik kimi cəmiyyətin xəstəliklərini nəsihətlə deyil, məhz acı gülüşlərlə, insanları islah etməklə çatdırırdı. Onun gü- lüşü əsl intibah xarakterində idi. (9) XIX yüzilliyin ictimai və fəlsəfi fikir tarixində təməli Abbasqulu Ağa Bakıxanov tərə- findən qoyulmuş tarixçiliyin və maarifçilik istiqamətinin yüksələn xətlə gedən mütəfəkkirlə- rindən sayılan Mirzə Fətəli Axundzadənin tarixə baxışlarını, fəlsəfi ideyalarını dərindən araş- dırmaq üçün alimin elmi irsinə birtərəfli deyil, konseptual yanaşmaq lazımdır. Mirzə Fətəli Axundzadə irsini araşdırarkən ilk növbədə onu maarifçi demokratlardan və müasirlərindən fərqləndirən cəhətlərə aydınlıq gətirmək gərəkdir. Birincisi, o Azərbaycan və ümumilikdə Şərq ədəbiyyatşünaslığıında yeni realist nəsrin əsasını qoymuş dramaturgiyanın banisi idi. O həmçinin realist ədəbi tənqidin əsasını qoymaq-
304 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
la, fəlsəfi fikir tariximizdə, tarixşünaslığımızda şərəfli yol keçmiş mütəfəkkirdir. Onun tarixi baxışları çox möhkəm təməli olan maarifçiliyə söykənmiş, eyni zamanda xalqımızın zəngin, mədəni, bədii və tarixi-fəlsəfi ideyalarını yeni rakursda aydınlatmağa çalışmışdır. Mizə Fətəli Axundzadə irsini araşdırarkən həmçinin mütəfəkkirin tarixi baxışlarının formalaşmasına təsir edən əsas amilləri də incələmək lazımdır.Belə ki, onun dünyagörüşünə Qərbi Avropanın qa- baqcıl maarifçi ədəbiyyatının, fəlsəfi fikrinin, qədim yunan elm və fəlsəfəsinin, rus ictimai fik- rinin böyük təsiri olmuşdur. Mirzə Fətəli Axundzadənin elmi irsi çoxşaxəli və dərindir. Məhz buna görə də onun tarixə, ictimai hadisələrə münasibətini dövrün ictimai-siyasi durumundan çıxış edərək dəyərləndirmək lazımdır. Unutmamalıyıq ki, Mirzə Fətəli Axundzadə Azərbayca- nın Rusiya tərəfindən işğal edildiyi dövrdə elmi yaradıcı fəaliyyətdə olmuş və o dövrdə yazdığı əsərlərdə söylənilən fikirlər insandan böyük cəsarət tələb edirdi. Mizə Fətəli Axundzadənin elmi irsinin araşdırmaq üçün öncə onun həyat yoluna qısa nəzər salaq. Mirzə Fətəli Axundzadə 1812-ci ildə Nuxa şəhərində (indiki Şəki –S.Q.) anadan olmuşdur. Onun atası Mirzə Məhəmmədtağı Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsində çalış- mış, lakin həmin qəsəbədə öz vəzifə borcunu vicdanla yerinə yetirdiyi halda, 3 nəfər sərbazı oğurluq etdiyinə görə cəzalandırdığı üçün Abbas Mirzə onun mal-mülkünü müsadirə etmiş və yüksək miqdarda cərimələmişdir. Bundan sonra bu azmış kimi onu vəzifəsindən də azad et- mişdir. Mal-mülkündən və vəzifəsindən azad olan Mirzə Məhəmmədtağı 1811-ci ildə Nuxaya köçmüş və burada Axund Ələsgərin qardaşı qızı Nanə xanımla ailə qurmuşdur. Bu izdivacdan onların Fətəli adlı oğlu dünyaya gəlmiş, lakin məlum səbəbdən, yəni Şəki hakimi Xoylu Cə- fərqulu xanın vəfatı ilə onun himayəsinə sığınanların cənuba qaytarılması ilə əlaqədar Mə- həmmədtağı ailəsini də götürüb, yenidən Xamnəyə qayıtmışdır. Lakin burada Məhəmmədta- ğının birinci həyat yoldaşı ilə daima konfliktdə olan Nanə xanım oğlu Fətəlini götürüb Nuxaya əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlir. Elə bu vaxtdan da Fətəlinin həyatında yeni mərhələ baş- layır. Axund Ələsgər Fətəliyə himayə etməklə onun qayğısına qalır və ona dini kitablar oxut- durur, fars-ərəb dillərini mükəmməl şəkildə öyrədir. Mütəfəkkirin Axundov famili də məhz bununla əlaqədardır. O həmin zamandan Axund Ələsgər oğlu kimi şöhrətlənir. Mizə Fətəli Axundzadənin həyatının sonrakı dönəminə Gəncədə öz fəlsəfi düşüncəsi ilə şöhrət qazanmış M.Ş.Vazehin də mühüm təsiri olmuşdur. 1832-ci ildə Məkkə ziyarətinə gedən axund Ələsgər Fətəlinin təhsilinə diqqət verdiyi üçün onu fiqh, məntiq elmlərinin bilicisi sayılan Axund Molla Hüseynin yanına gətirir və ona nəzarət etməsini, həmçinin, M.Ş.Vazehdən nəstəliq xəttini öyrətməsini tövsiyyə edir. Ona nəstəliq xəttini öyrətdiyi ərəfədə iki görkəmli şəxsiyyət səmimi olmuş və M.Ş.Vazeh onu ruhani yolundan uzaqlaşdırmışdır(6). M.F.Axundzadə M.Ş.Vazehlə birlikdə 1844-cü ildə nəşriyyat yaratmaq təşəbbüsündə olmuş,bu barədə Qafqazın Baş hakimi Qalovinə müraciət etmişdisə də,bu iş uğursuz olmuşdu. Bununla da,M.Ş.Vazeh gələcək mütəfəkkirin keçəcəyi yolun müəyyənləşdirilməsində mayak olur. Bir ildən sonra 1833-cü ildə o, Nuxaya qayıdaraq ruhani olmaqdan üz döndərərək yeni açılan rus məktəbində təhsilini davam etdirir. Burada bir il oxuduqdan sonra o,1834-cü ildən ömrünün sonuna kimi Tiflisdə Baron Rozenin yanında mütərcim kimi fəaliyyət göstərir və polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlir. 1842-ci ildə o,Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənir və bu evlilikdən olan 13 uşaqdan yalnız ikisi-oğlu Rəşid,qızı Nisə sağ qalırlar. Bu uğursuzluq da onun sonrakı həyatına təsirini göstərməyə bilməzdi. Rəşid bəyin oğlu Fətəli Molla Nəsrəd- din jurnalında mürəttib olmuş və 1938-ci ildə güllələnmişdir. Qız nəticəsi Pəri xanım və onun yoldaşı İrəc Persinijad Yaponiyanın Tokio Universitetində çalışmışdır. O, 10 mart (26 fevral) 1878-ci ildə vəfat edir. Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 305 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
Yuxarıda qeyd etdik ki, Qafqaz mühiti onun dünyagörüşündə əsaslı iz buraxmışdır. Bu- rada o, dekabristlərin inqilabi ideyaları ilə yaxından tanış olaraq onların inqilabi əsərlərini mü- taliə etmişdir. O, həmçinin Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin üzvü də seçilərək Qafqaz Arxeoqrafik Komisiyasının sədri A. Berje, şərqşünas N.Xanıkov, etnoqraf N.Berdze- nov, Jurnalist Solloqub, hərbi tarixçi N.Dubrovinlə yaxından tanış olaraq, onlarla əməkdaşlıq etmişdir. O, Azərbaycan ziyalıları Q.Zakir, H.Zərdabi, M. Kazımbəy, B.Dorn, Mirzə Melkum xanla yaxından dostluq etmiş və bunlar da Mirzə Fətəlinin gələcək həyatında müəyyən iz bu- raxmışdır (11). Mirzə Fətəli irsini ilk öyrənən alimlərdən biri də Rəşid bəy Əfəndiyev və Firudin bəy Köçərli olmuşdur. Onun tərcümeyi-halı ilə bizi ilk dəfə tanış edən Firudin bəy Köçərli olmuş- dur. Firudin bəy Köçərli M.F.Axundov haqqında yazırdı ki,”Onun əl vurduğu mövzuların ha- mısından qan iyi gəlir...Biz bugün şərqdə,turan dünyasına baxanda görürük ki,150 il bundan əvvəl Mirzə Fətəli ürək yanğısı ilə dediyi həqiqətlər yenə də gündəmdədir”(5). O, həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kitabının I cild II hissəsində mütəfəkkirin həyat fəaliyyəti və dünyagörüşü ilə bizi yaxından tanış edir. Mirzə Fətəli Axundzadə irsinə onun həyat və fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini Ə.Haq- verdiyev, C.Məmmədquluzadə, F.Qasımzadə, Ə.Mirəhmədov, M.Rəfili, H.Hüseynov, Ə.Əh- mədov, M.Əlioğlu, X.Əlimirzəyev, K.Vəliyev, Cavad Heyət, A.Kəngərli, A.Əmrahoğlu, H.Həsənov, Ş.Məmmədov, V.Quliyev, türk alimi Yavuz Akpınar müxtəlif səpkidə Axundov irsinə müraciət etmiş və onun yeni əlifba yaratmaq uğrunda mübarizəsini maarifçilik sahəsin- dəki xidmətlərini, tarixi və fəlsəfi əsərlərini təhlil etməyə cəhd göstərmişlər. Latın əlifbası ya- ratmaq uğrunda sonralar İsmayıl bəy Qaspıralının konsepsiyalaşdırdığı “dildə, fikirdə, işdə birliyin” davamçısı olmuşdur. Ə.Haqverdiyev “Maarif və mədəniyyət” jurnalının 1928-ci il 3 sayında “Mirzə Fətəli Axundov” məqaləsində çar üsul- idarəsinə münasibətini bədii şəkildə belə ifadə edirdi: ”Epolet, mükafat, xaç ordeni və medallarla bəzədilmiş mündirin altında qəzəb alovu və od tu- tub yanan coşqun ürək döyünür”. Bu Azərbaycan xalqının maarifçilik uğrunda mübarizə apa- ran Axundzadə ürəyi idi. Heydər Hüseynov “XIX əsr Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən” əsərinin be- şinci fəslini böyük mütəfəkkirin həyat və elmi fəaliyyətinə, eləcə də tarixi və fəlsəfi baxışları- na həsr etmişdir. Müəllif əsərdə alimin elmi yoluna işıq salmış və onun orta əsr geriliyinə, müstəbidliyinə qarşı maarıfçilik, azadlıq uğrunda mübarızə apardığını qeyd edərək yazırdı: ”M.F.Axundov öz yaradıcılığı ilə Azərbaycanın ictimai və fəlsəfi fikrinin inkişafı tarixində parlaq səhifə açmışdır “ (10). Ş.Məmmədov 1962-ci ildə nəşr etdirdiyi “M.F.Axundov” monoqrafiyasında mütəfəkki- rin ictimai-fəlsəfi, maarifçi görüşlərini əhatə edir.Məhz zamanında o, Axundovşünaslıq üçün yeni faktlar və onu “ilk maarifçi-demokrat” adlandırmışdır (12). H.Həsənovun “Keçən əsrdən məktublar” məqaləsində M.F.Axundovun oğlu Rəşidbəy haqqında elmi tədqiqatı xüsusi maraq doğurur. Həqiqətən də Axundovun oğlu ilə məktublaş- masında onun maarifçiliyi, milli ədəbi fəaliyyətinin Avropa mühitinə çıxarılması məsələlərinə aydınlıq gətirilir. Bu məktublar ayrıca toplu kimi 2003-cü ildə nəşr olunmuşdur (13). Akademik F.Qasımzadə Axundov maarifçiliyini özündən əvvəlki maarifçilərdən daha mübariz və təsirli olması ilə demokratik ideyalarla daha çox vəhdətləşməsi ilə əlaqələndirir və onun azadlıq ideyalarının milli-hərəkatla bağlı olduğunu xüsusi vurğulayırdı, yəni artıq xalqın şüuru milli şüura çevrilmişdir.Məhz o,milli şüurun oyanmasında əsas əngəl olan müstəbid despotik quruluşa qarşı çıxmışdır. V.Quliyev göstərirdi ki, ”M.F.Axundov, H.B.Zərdabi XIX
306 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
əsr Azərbaycan varlığının iki elə mühüm sütunudur ki, Azərbaycanın sonrakı mədəniyyəti, mənəviyyatı, hətta dövlətçiliyi onların üzərində ucalır.Dağın ucalığı ondan uzaqlaşdıqdan sonra hiss edildiyi kimi bizdə Mirzə Fətəlidən uzaqlaşdıqca onun böyüklüyünü, əzəmətini, hə- mişə yaşarlığını aydın görürük ”(14). Mütəfəkkir ilk dəfə olaraq milli ədəbiyyatda islahatlar yolu ilə xalq hakimiyyətini, onun demokratik idarə üsulunu və parlamentin təsis edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. O, ilk dəfə konstitusiyalı monarxiya idarə üsulunun yaradılması ideyasını Azərbaycan tarixinə gətirmişdir. Adını çəkdiyimiz müəlliflər Axundovşünaslıq üçün yeni faktlar üzə çıxarmış, məhz onu ilk maarifçi demokrat adlandırmışlar. Böyük mütəfəkkir M.F.Axundzadə XIX yüzilin ictimai fikir tarixində silinməz iz qoy- maqla yanaşı, fəlsəfi və ədəbi-tənqidi və tarixi məqalələr də yazmışdır. Onlardan “Həkim-in- gilis Yuma cavab“, “Molla Ələkbərlə mübahisə“, “Yek kəlmə haqqında”, “Fehristi-kitab”, ”Nəzm və nəsr haqqında”, “Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babından“, “Kritika”, “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”, “Tənqid risaləsi”, “Babilik əqidələri”, “Hekayət”, “Con Stüart Mill azadlıq haqqında”, “1618-ci ildə “Bağdad yaxınlığında Türkiyə ordusunun vəziy- yəti”, ”Xristafor Kolumbun yeni dünyanın kəşfi” kimi əsərləri Azərbaycan tarixşünaslığında mühüm yer tutur.Bundan başqa M.F.Axundzadənin Hind şahzadəsi Kəmalüddövlənin fars di- lində yazdığı 3 məktubu və İran şahzadəsi Cəlalüddövlənin türk dilində ona yazdığı bir cavab məktubunu ehtiva edən “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi traktatı da mühüm əhəmiyyət kəsb edir (8). Bəzi tarixçilər və ədəbiyyatşünaslar “Məktublar”ın Ağa xan Kirmaniyə aid olduğunu göstərsələr də, bu yanlışdır.Axundzadə məhz bu əsəri vasitəsilə tənqidi-təfəkkürə, yeni dü- şüncə tərzinə önəmli yer verir. O, məktubda metafizik materialist kimi çıxış etsə də, bu məktu- buna görə ona dinsiz damğası vurulmamalıdır. Əksinə, M.F.Axundzadənin “Kəmalüddövlə məktubları” görkəmli tədqiqatçılar tərəfindən “Azərbaycan maarifçiliyinin manifesti“ adlandı- rılır. Məhz o, tarixi əsərləri ilə XIX yüzilliyinin 70-ci illərində inqilabçı-demokrat səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. M.F.Axundzadə Rus çarizminin təbliğatçısı kimi deyil, əksinə ezop dili ilə Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətini tənqid etmişdir. Mütəfəkkir qadın azadlığı məsələsinə də diqqət çəkirdi. Onu düşündürən məsələlərdən bir Şərq qadınlarının təhsil alması məsələsi idi. Şərq qadınının dözülməz vəziyyyətini açıq- layaraq, onları elm öyrənməyə maariflənməyə çağırırdı. XIX yüzilin ortalarından başlayaraq, Avropa və Rusiyanın elmi-mədəni təsirinə məruz qalan Azərbaycan mütəfəkkirləri ərəb əlifbasının əhalinin savadlanmasında ciddi maneə hesab etmiş və bunu islah etməyə çalışmışlar.Bu məsələdə ilk təşəbbüs M.F.Axundzadəyə məxsus- dur. Bu düşüncələri haqqında o, 1854-cü ildə yazdığı məktubunda da göstərirdi.O, tərcümeyi- halında yazırdı: 1857-ci il miladi də islam əlifbasını dəyişdirmək üçün fars dilində bir kitabça yazıb, əlifbanın dəyişdirilməsini vacib məsələ olduğunu həmin kitabçada göstərdim. O, 10 il- dən çox ciddi mübarizə aparmış və 1868-1869-cu illərdə avar,çeçen və çərkəzlər üçün latın əlifbasına oxşayan soldan-sağa yazılan əlifba da tərtib etmişdir. 1870-ci ildə layihəni Məhəm- məd Tağı Şaxtaxtınskiyə göndərmişdir. 1873-cü ildə son variantın əlyazmaları Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev tərəfindən qeyd olunduğu göstərilsə də, onu burdan tapmaq mümkün olma- mışdır. 1873-cü ildə Tiflisdəki Osmanlı konsulunun müavini Ömər Sədri vasitəsilə İstanulda çıxan “Həqayiq” qəzetinin redaktoruna məktub göndərilmiş və iki cür əlifba layihəsi əsas- landırılmışdır (7). Beləliklə, əlifba məsələsində ərəb əlifbasında həriflərin şəkillərinin latın hərifləri ilə əvəz edilməsi ideyasının M.F.Axundzadəyə aid olduğunu görürük və ilk dəfə bu missiya yarım əsr sonra başqaları tərəfindən həyata keçiriləcəkdi. Əlifba islahatı ilə bağlı arxiv
Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 307 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
materialları Fərhad Ağazadənin arxiv fondundan əldə etmək olar. Mütəfəkkirin yeni əlifba uğ- runda mübarizə məsələsi geriliyə nadanlığa,ətalətə qarşı mübarizəsi idi.Lakin onun bu fikri birmənalı qarşılanmamışdır. Yeni əlifba uğrunda mübarizədə mütəfəkkir Mirzə Melkum xanın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi. Osmanlı sarayında da bu məsələ müzakirə edildi. Onun layihəsi Cəmiyyəti-Elmiyeyi Osmaniyyədə müzakirə edilmişdi.1863-cü ildə Türkiyənin baş naziri Fuad Paşaya bu əlifbanın layihələri təqdim edilsə belə, əlifba islahatı həyata keçirilə bil- mədi (hətta ona Məcidiyyə ordeni verilmişdir). Bu layihəyə İranın Türkiyədəki baş səfiri Mirzə Hüseynxan ciddi mane olmuşdur.O,hətta M.F.Axundovu dini-nöqteyi nəzərdən də hörmətdən salırdı. Göründüyü kimi, M.F.Axundzadəni ümumtürk məsələsi maraqlandırırdı. M.F.Axundzadənin həyat və fəaliyyətini əhatə edən çoxsaylı ədəbiyyatların, monoqra- fiyaların olmasına baxmayaraq, onun elmi irsi hələ də dərindən və obyektiv araşdırılıb başa çatmamışdır. Buna görə də müasir tarixşünaslığımızda mütəfəkkirin elmi, tarixi və fəlsəfi əsərlərinin yenidən tədqiqinə ehtiyac duyulur. Bu gün hər bir azərbaycan vətəndaşı M.F. Axundzadə kimi mütəfəkkirinin olması ilə qürur duymalıdır.
1.Əliyev H. Müstəqiliyimiz əbədidir. B., 1997 2.Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 aprel 2010-cu il sərəncamı 3.Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi.B, 1974.s.254 4.Qasımzadə F. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı. B, 1982.s.123 5.Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. B,1978.s.523 6.Məmmədzadə H. M.F.Axundov və Şərq.B, 1971. s.367 7.Rəfili M. M.F.Axundov. 1957. s.334 8.Əhmədov Ə. Böyük mütəfəkkir M.F.Axundov. B,1958. s.33 9.Əhmədov Ə.Azərbaycan maarifçiliyi fəlsəfəsi.(rus dilində) B,1983. s.91 10.Hüseynov H. Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. B, 2007. s.172 11.Axundzadə M.F. Seçilmiş əsərləri.3 cilddə.I cild.B, 2005. s.376 12.Məmmədov Ş. “M.F.Axundov”. B, 1962.s.224 13.Rəşid bəy Axundov(məktublar, sənədlər, tərcümələr). B., 2003 14.Quliyev V. Bir daha M.F.Axundzadənin dəfni haqqında. “525-ci qəzet”, 19 may 2012, 25 may 2012
В статье исследуется просвитительское наследие М.Ф.Ахунд-заде, одного из пролславленных интеллектуалов ХIX века, обращая особое внимание на главные факты жизни и творчества мыслителья. А также рассмотрены исторические сочинения М.Ф.Ахунд-заде в историографическом ракурсе. Особое внимание обрашается разным выводам и точек зрения отдельных исследователей на историческое наследия М.Ф. Ахунд-заде. 308 Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90 Tarix və onun problemləri, № 2 2013
SEVINJ GASIMOVA Phd. FROM ENLIGHTENMENT TO THE REVOLUTIONARY-DEMOCRACY: MIRZA FATALI AKHUND-ZADEH
In the article it was looked to the heritace of M.F.Akhundzadeh, who took the leading place in the movement of enlightenment.Therefore, the main factors that affected the thincer’s life and scientific activity have been emphasized, İn the article,the works of the scientist,which had been written from a hisrorycal standpoint have also been analyzed from the view point of the historioqraphy. Distinctive opinions of the researchers appoaching the heritage of M.F.Akhundzadeh from the different aspects have also been refind in the article.
BDU-nin Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının 2 aprel 2013-cü il tarixli qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (protokol №6). Yüklə 76,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|