25
xüsusi müəllim və tərbiyəçilər məĢğul olur, bir sıra hallarda savadlı analar da bu
iĢə ciddi nəzarət edirmiĢlər.
Azərbaycan SSR EA RƏF-də 1799-cü ildə Lənkəranda Cəbrayıl Cahangir
oğlu tərəfindən yazılmıĢ üslubiyyat və poetikaya aid iyirmiyə vərəqlik bir əsərin,
1808-ci ildə Lənkəranda Həsən Ləngərudi tərəfindən həvəslə üzü köçürülmüĢ 270
vərəqəlik kitabın (Ģifri: D – 354 15050) və 1813-cü ildə Nurulla TalıĢi tərəfindən
nəfis Ģəkildə üzü köçürülmüĢ Əbdürrəhman Caminin 140 vərəqəlik ―Yusif və
Züleyxa‖ əsərini (Ģifri: B – 1263 (7269) sübut edir ki, bu yerlərdə dərs oxuyanlar
arasında ailə təhsili nəticəsində belə yüksək savad görmüĢ xəttatlar və katiblər
meydana gəlmiĢdir. Belə katiblərin sayı çoxdur. Bundan baĢqa, keçən əsrdə
Lənkəranda ―Fövcül – füsəha‖ ədəbi məclisi fəaliyyət göstərirdi. Həmin məclisin
əksər üzvləri, o cümlədən məclisin baĢçısı Mirzə Ġsmayıl Qasir məktəbdarlıqla
məĢğul olmuĢlar. Əlbəttə, bu ədəbi məclisin klassikləri mütaliə edən, onların
Ģerlərinə nəzirə yazan, din, fəlsəfə, ədəbiyyat və.s. məsələlər ətrafında arifanə
söhbətlər aparan, bir – birilə yazıĢan üzvləri ilk təhsillərini xüsusi evlərdə və ya
məscid məktəblərində almıĢlar.
Bütün bu faktlar Lənkəran tarixi üçün dəqiq və tutarlı sayılmasa da, nəzərə
alınmalıdır. Hər halda XIX əsrin əvvəllərindən, bəlkə daha qədimdən Lənkəranda
müəyyən evlərdə açılmıĢ köhnə tipli məktəblər və ya mollaxanalar dini xarakter
daĢısa da, təhsilin yayılmasında müəyyən rol oynamıĢdır.
XIX əsrin ortalarından Lənkəran məktəbindən çalıĢan bir sıra müəllim –
yazıçıların fəaliyyəti, onların bədii yazıları və tədrisə gətirdikləri yeniliklər
mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
1850-ci ildə Lənkəranda açılan ―Müsəlman məktəbi‖ndə rus dili
müəlliminə, həm də hər iki dili yaxĢı bilən azərbaycanlı mütəxəssisə ehtiyac
olmuĢdur. Bütün ərazidə isə belə savad sahibi bir nəfər azərbaycanlı – Ġsgəndər bəy
Hacinski idi ki, o da baĢqa sahədə çalıĢırdı – Qafqaz caniĢini dəftərxanasında
dilmanc idi. Ġ. Hacinski 1848-ci ildə ―Kavkaz‖ qəzetinin 48, 49-cu nömrələrində
―Qubalı Fətəli xanın həyatı‖ əsərini çap etdirmiĢdir.
Bakı qəza məktəbində XIX əsrin I yarısında tezliklə iki nəfər azərbaycanlı
müəllim hazırlanır: Cəfər Səlimxanov Bakıda, Məmmədəli Səfiyev isə Lənkəranda
müsəlman məktəbinə rus dili müəllimi təyin olunurlar.
Mirzə Məmmədəli Səfiyevin Lənkəranda müəllimlik fəaliyyəti geniĢliyi və
əhatəliyi ilə həmiĢə diqqəti cəlb etmiĢdir. Onun ―Zakavkazski vestnik‖də publisist
yazılarla çıxıĢ etməsi də maraqlıdır. Prof. Fuad Qasımzadə yazır: ―Kavkazski
vestnik‖ qəzetində onun 50-ci illərin əvvəllərində bir – birinin ardınca çoxlu
məqaləsi çıxmıĢdır... Mirzə Məmmədəli Səfiyev cəhalət və nadanlığı, mövhümatı
kəskin tənqid edir, elmi məqalərində dünyəvi biliklərdən danıĢır, qabaqcıl rus və
Avropa mədəniyyətinə yüksək qiymət verir‖.
Tədqiqatçı alim N. Axundov yazır: ―M. Səfiyevin bu və digər səpkidə olan
yazıları təsdiq edir ki, o da öz dövrünün ilk maarifçiləri kimi yeni tipli məktəblər
26
açmağı, xalqı savadlandırmağı, elm və mədəniyyətə yiyələnməyi vacib
məsələlərdən saymıĢdır‖.
1980-ci il may ayının 23-də ―Azərbaycan müəllimi‖ qəzetində Ə.
Bağırovun ―Məmmədəli Səfiyev kimdir?‖ adklı məqaləsi dərc edilmiĢdir.
Məqalədə oxuyuruq: ―M. Səfiyevin Ģəxsiyyəti haqqında məlumatımız azdır.
Əsərlərinə və bəzi sənədlərinə əsasən təyin etmək olur ki, o, ərəb və fars dillərini
dərindən bilmiĢ, mükəmməl rus təhsili görmüĢdür. Əsrin 50-ci illərində
Lənkəranda iĢləmiĢ, 1869- 1877-ci illərdə Bakıda dövlət idarələrində mütərcimlik
etmiĢdir. Nə vaxt, harada doğulub, hansı ildə, harada öldüyünü müəyyənləĢdirə
bilməmiĢik‖.
Mənbələrdən aydın olur ki, M. Səfiyev 1853- 1855-ci illərdə ―Zakavkazski
vestnik‖ qəzetində bir sıra hekayələr, o cümlədən ―Lənkəranın mineral qaynaqları‖
adlı məqalə dərc etdirmiĢdir. Bu hekayələr alimlərimizin diqqətini daha çox cəlb
etmiĢdir. Ə. Bağırov yazır: ―XIX əsr rus mətbuatını diqqətlə öyrənilməsi
nəticəsində aĢkar olunmuĢdur ki, Bakıxanovla M. F. Axundovun nəsr əsərləri
arasındakı fasilə o qədər də uzun deyilmiĢ. M. F. Axundovu XIX əsr Azərbaycan
nəsrinin III nümayındəsi yox, IV nümayəndəsi hesab etmək olar. Çünki 1853 –
1855-ci illərdə Tiflisdə ―Zakavkazski vestnik‖ və ―Kavkaz‖ qəzetlərində (rus
dilində) M. Səfiyev adlı bir azərbaycanlı yazıçı da hekayələr çap etdirmiĢdir‖.
Sənədlərdən məlum olur ki, Mirzə Məmmədəli Səfiyevin ədəbi irsindən
onun ―Xurafat‖, ―Abbas oğlu Abdullanın hekayəsi‖, ―Müdrik Ģahzadə qız‖,
―Qazının alim oğlu ilə görüĢməsi‖, ―Lənkəranda müsəlman toyu‖, ―ġah Hüseyn‖,
―Lənkəranda müsəlman Ģiələrinin bayramı‖, ―Sücaəddin baba‖, ―Səxavətli məchul
Ģəxs‖, ―Zəvvar qadının tövbəsi‖, ―Yer cənnəti‖, ―ġərq aĢiqləri‖, ―Baba Səməd
məclisi‖ adlı hekayələri çap edilmiĢdir.
M. M. Səfiyevin müəllimlik fəaliyyəti haqqında bizə ətraflı məlumatı prof.
Hüseyn Əhmədov verir. O, Lənkəranda müsəlman məktəbinin 1850-ci ildə
meydana gəldiyini söyləyir.
H. Əhmədov yazır: ―Məhz bunun nəticəsi idi ki, (əhalinin məktəbə marağı
nəzərdə tutulur – Ġ. A.) Lənkəran müsəlman məktəbi Ģagirdlərin çoxluğuna görə
yalnız ġamaxı məktəbindən geri qalır, Tiflis, Gəncə, Nuxa, Bakı, Salyan, Dərbənd,
TeymurxanĢura müsəlman məktəblərindən irəlidə gedirdi. Ġlk dövrlərdə, yəni 15/1
– 50-ci ildə Lənkəran müsəlman məktəbində 32 Ģagird var idisə, sonralar onların
sayı 72 nəfərə çatır. ―Təkcə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, 1850-ci illərdə bütün
Lənkəran qəzasında əsrlərdən bəri davam edən ənənəvi məktəblərin cəmi sayı 6 idi
ki, burada oxuyanların ümumi sayı 165 nəfər idi. Orta hesabla hər məktəbə 27
Ģagird düĢürdü. Yenicə açılan Lənkəran müsəlman məktəbində təhsilə cəlb edilən
Ģagirdlərin sayı həmin məktəblərə nisbətən 3 dəfə çox idi. Bu vaxt Lənkərandakı
müsəlman məktəbində rus dilini M. Səfiyev məccani olaraq tədris edirmiĢ. Ona və
Mirəli TalıĢxanova məktəbin müvəffəqiyyətləri yolunda göstərdikləri xidmətlərə
görə caniĢinliyin təĢəkkürü elan edilmiĢ, onlar qızıl saatla mükafatlandırılmıĢdır‖.
Dostları ilə paylaş: |