SHAXS OG`ISHGAN XULQINING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI
Jurayev Haydarjonn Odilboyevich
Namangan davlat universiteti
psixologiya faoliyat turlari bo`yicha
birinchi bosqich magistranti
Аннотация:
В данной статье рассматривается роль и аксиома
психоаналитических механизмов в психике личности со склонностью к
девиантному поведению практическое применение данной теории.
Abstract:
This article lists a person with deviant behavioral predisposition in
his psyche, the role and Achaemenid psychoanalytic mechanisms are covered
by the practical implementation of this theory.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada og`ishgan xulq atvorga moyilligi bo`lgan
shaxsning psixikasida ruxiy psixoanalitik mexanizmlarning o`rni va axamiyati
ushbu nazariyaning amaliy tadbiqi yoritilgan.
Kalit so`zlar:
Psixika, shaxs, psixodinamika, psixoanaliz, deviand, destruktiv
KIRISH
Bugungi kunda shaxs va uning og`ishgan xulq-atvorini o`rganish borasida
ko`plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda jumladan uning kelib chiqishiga sabab
bo`lgan psixologik mexanizmlar shaxsda Og`ishgan xulqning
psixodinamik
jihatlari.
Shaxsning og’ishgan xulqining shunday maxsus xususiyatlarini ajratish
maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulqni boshqa fenomenlardan farqlashda,
shuningdek, aniq bir odamda uning mavjudligi hamda dinamikasini aniqlash
zaruratida yordam bersin.
1. Shaxsning og’ishgan xulqi - bu umumqabul qilingan yoki rasman
o’rnatilgan ijtimoy me`yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu
harakat mavjud qonunlar, qoidalar, ana’analar va ijtimoiy buyruqlarga mos
tushmaydi. Deviant axloqni me`yordan og’ishgan axloq sifatida aniqlaganda shuni
esda tutish kerakki, ijtimoiy me`yorlar o’zgaradi. Bu, o’z navbatida, og’ishgan
xulqqa tarixan o’tkinchi xarakterni beradi. Shubhasiz, deviant axloq - bu har
qanday me`yor emas, balki ushbu jamiyat uchun shu vaqtda bir muncha muxim
bo’lgan ijtimoiy me`yorning buzilishidir.
Volume 2. Issue 1 (16), May 2021
2. Shaxs va deviant axloq, uning namoyon bo’lishi boshqa odamlar tomonidan
salbiy baholanadi, salbiy baho jamoatchilik muhokamasi yoki ijtimoiy
sanksiya, shu jumladan, jinoiy jazo shakliga ega bo’lishi mumkin. Dastavval,
sanksiyalar istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. Biroq boshqa
tomondan ular shaxs stigmatizatsiyasi -unga tamg’a bosish kabi salbiy ko’rinishga
olib keladi. Masalan, jazo muddatini o’tab, "me`yoriy" hayotga qaytgan odamning
moslashuvdagi qiyinchiliklari yaxshi ma’lum. Insonning yangi hayot boshlashga
intilishi ko’pincha atrofdagi odamlarning ishonmasligi va ularni rad etish natijasida
barbod bo’ladi. Deviant (giyohvand, jinoyatchi, o’z joniga qasd qiluvchi va h.k.)
tamg’asi sekin-asta deviant barobarlikni (o’z~o’zini his qilish) shakllantiradi.
Shunday qilib, axmoqona shuhrat xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy
o’zgarishlarga to’sqinlik qiladi va deviant axloqning takrorlanishini keltirib
chiqaradi.
3. Og’ishgan xulqning xususiyatlari shaxsning o’zi yoki atrofdagilarga
ahamiyatli tarzda hayot sifatini pasaytirgan holda real zarar keltirishi hisoblanadi.
Bu mavjud tartibning noturg’unligi, ma’naviy va moddiy zarar keltirish, jismoniy
zo’rlik va dard-alam yetkazish, sog’ligining yomonlashishi bo’lishi mumkin.
Deviant axloq o’zining eng keyingi ko’rinishlarida hayot uchun bevosita xavf
tug’diradi, masalan, suitsidal axloq, zo’ravonlik jinoyatlari, "og’ir" giyohvand
moddalar iste’mol qilish. Zararning psixologik markeri o’sha odamning o’zi yoki
uning atrofidagilarning aziyat chekishidir. Ushbu belgi shaklidan - destruktiv yoki
autodestruktiv bo’lishidan qat’i nazar og’ishgan xulqning parchalovchi ekanini
bildiradi. Bizning nazarimizda radikallik, kreativlik va orginallik kabi yaqin
ijtimoiy ko’rinishlar og’ishgan xulq bo’la olmaydi va ushbu belgini qoniqtirmaydi.
Garchi ular ham umumqabul qilingan me`yorlardan cheklanib, aholining
konservativ holatga mayli bo’lgan qismida g’ashlik uyg’otsa-da, bu fenomenlar
jamiyat uchun xatardan ko’ra foydaliroqdir. Xullas, radikal moyil bo’lgan shaxslar
jamiyatni tubdan yangilashni maqsad qiladilar, bu esa ularda istiqbolli
o’zgarishlarga sabab bo’ladi.
Kreatorlar nostandartligi bilan farqlanib, tadqiqotchilar va ilk kashfiyotchilar
sifatida chiqadilar. Marganallar ijtimoiy me`yorlarning chegaralarini kengaytirgan
holda o’zlarini ko’pchilikka qarshi qo’yadilar. Sanab o’tilgan fenomenlar
uyg’unlashishi mumkin. Masalan, ko’chada o’smirlar axloqi barcha uchta
tendensiyani o’zida aks ettiradi. Pirsing, tatuirovka yoki hatto chandiq bilan tajriba
o’tkazgan o’smirni, albatta, deviantlar guruhiga kiritish mumkin emas. Biroq
geroin, psixotrop dori vositalarini iste’mol qiluvchi o’smir hayot uchun yuqori
xatarli og’ishgan xulqni yaqqol namoyish qiladi. Shunday qilib, og’ishgan xulq o’z
mohiyati bo’yicha destruktivdir.
Volume 2. Issue 1 (16), May 2021
4.
Ko’rib chiqilayotgan axloqni muhim takrorlanuvchi (ko’p marotaba yoki
uzoq muddatli) deb xarakterlash mumkim.
Agar etti yoshli bola ota-onasidan so’ramay shirinliklar uchun uncha katta
bo’lmagan mablag’ni olgan bo’lsa, kelgusida ijtimoiy tartibni buzmasa, ushbu
axloqni og’ishgan sifatada ta’riflash odobdan bo’lmaydi. Aksincha, o’smir
tomonidan sistemali tarzda anglangan holda pul o’g’irligi sodir etilsa - bu
og’ishgan xulq shakllaridan biri hisoblanadi. Boshqa tarqalgan misol: hodisalar
qatorida spirtli ichimlik iste’mol qilish to’liq yo’l qo’yilgan yoki hatto foydali deb
tan olinadi. Ushbu qoida istisnoga ega. Masalan, hatto bir martalik suitsidal urinish
jiddiy xavf tug’diradi va shaxsning og’ishgan xulqi sifatida baholanishi mumkin.
5.
Axloqni og’ishgan deb kvaliffikatsiya qilish uchun u shaxsning umumiy
yo’nalganligi bilan muvofiqlashishi zarur. Bunda axloq nostandart vaziyatlar
oqibati (masalan, jarohatdan keyingi sindrom doirasidagi axloq), krizisli vaziyat
oqibati (masalan, yaqin odamining o’limi tufayli birinchi oy davomidagi qayg’u
reaksiyasi) yoki o’z-o’zini muhofazalash oqibati (masalan, hayot uchun real
xavfning mavjudligida) bo’lmasligi lozim.
6.
Og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri shundan iboratki, u tibbiy
me`yorlar chegarasida ko’rib chiqshadi. U garchi patologik holat bilan
uyg’unlashsa-da, psixik kasalliklar yoki patologik holat bilan tenglashtirilmasligi
darkor. Psixik parokandalik holida psixik kasal odamning patologik axloqiga o’rin
bor. Patologik axloq tibbiy me`yorlardan og’ishadi, birinchi darajasi tibbiy
aralashuvni talab qiladi va psixiatriyada, masalan, psixik kasallarning deviant
axloqi sifatada o’rganiladi. Patologik axloq kasallik holati ta’siri ostida shaxsning
o’z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati ahamiyatli tarzda pasayishini
nazarda tutadi. Ayni damda muayyan sharoitlarda og’ishgan xulq patologik
kasallikka o’tishi mumkin. Masalan, muhtoj bo’lib qolgan axloq tizimli kasallikka
o’sib o’tishi mumkin - piyonistalik, giyohvandlik. Shunday qilib, og’ishgan xulqli
shaxs "sog’liq - kasallik oldi -kasallik" psixopatologik o’g’ishida istalgan joyni
egallashi mumkin.
7.
Og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri u ijtimoiy moslashganlikning
turlicha ko’rinishlari bilan birga boradi. Ushbu axloq kasallik yoki o’limga olib
kelishi shart emas, biroq u tabiiy sur’atda ijtimoiy moslashmaganlik holatani
uyg’otadi yoki kuchaytiradi. Moslashmaganlik holati, o’z navbatida, shaxsning
og’ishgan xulqining sababi bo’lishi mumkin.
8.
Og’ishgan xulqning oxirgi belgisi sifatida uning ifodalangan individual va
yoshga xos xususiyatlarining o’ziga xosligini ta’kidlash mumkin. Og’ishgan xulq
dastavval, shaxsning jamiyatda tashqi mavjudligini aks ettiradi. U "ichki" jihatdan
o’ta turli-tuman bo’lishi mumkin. Deviant axloqning bir xil turlari har xil
odamlarda turli yoshda turlicha ko’zga tashlanadi. Odamlarning individual
Volume 2. Issue 1 (16), May 2021
farqlanishi axloq sabablari, ko’rinish, dinamika shakllari, ifodalanganlik tezligi
va darajasiga daxl qiladi.
Masalan, deviatsiya shakli va uning ifodalanganlik
darajasi shaxsning og’ishgan xulqini bir muncha yaqqol tavsiflash hisoblanadi.
Ular to’la beozor ko’rinishdan shaxsning hayotiy faoliyatini total buzilishigacha
o’zgartirishi mumkin.
Boshqa muhim individual xususiyat odamning og’ishgan xulqni qanday- o’zi
uchun begona, istalmagan xulq sifatidami, vaqtinchalik qoniqtiruvchi yoki oddiy
va maftunkor xulq sifatida qarashiga taalluqli. Shaxsning og’ishgan xulqqa
munosabati (shaxsiy nuqtai nazari) ko’p holda uning taqdirini belgilaydi.
Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko’rib
chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta’limotimiz predmeti hisoblanadi. Shuni
ta’kidlash zarurki, "og’ishgan xulq" atamasini 5 yoshdan kichik bo’lmagan
bolalarga nisbatan qo’llash mumkin emas. Asosan"og’ishgan xulq" atamasi qat’iy
ma’noda esa 9 yoshdan keyin qo’llanishi mumkin. 5 yoshdan oldin bolaning
ongida ijtimoiy me`yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar bo’lmaydi, o’z-o’zini
nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat 9-10 yoshidagina
bolada ijtimoiy me`yorlarga
mustaqil rioya qilish qobiliyatining mavjudligi
haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo’lgan bolalarda axloqi yosh
me`yoridan ahamiyatli tarzda og’ishsa, bunda uni yetilmaganlikning, asabiy
reaksiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko’rinishi sifatida ko’rib chiqish
maqsadga muvofiqdir.
Barcha yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, og’ishgan (deviant) xulqqa
quyidagicha ta’rif berish mumkin - bu shaxsning bir muncha muhim ijtimoiy
me`yorlardan
og’uvchi, jamiyat
yoki uning o’ziga real zarar
yetkazuvchi,
shuningdek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turg’un
axloqi.
Ushbu ta’rif deskriptiv (tasviriy) xarakterga ega va dastavval og’ishgan xulqi
mavjud bo’lgan odamlar bilan amaliy ishlashga mo’ljallangan. Bu ta’rif aniq
holatlarda og’ishgan xulqni tashxis qilish, professional ta’sirni loyihalash, shaxs
axloqining
dinamikasini
va
u
bilan ishlash
samaradorligini
baholash
kabi professional maqsadlarni amalga oshirishda yordam berishi
mumkin. Bundan tashqari, u boshqa axloqiy fenomenlarda deviant axloqni
differensiyalash imkonini beradi.
Deviant axloqni ko’rib chiqayotib, biz yaqqol salbiy assotsiatsiyani uyg’otuvchi
so’zni qo’llashga majburmiz: deviant, addikt, noijtimoiy va ijtimoiy xulqqa qarshi,
tarbiyasi og’ir va boshqalar. Shu bilan birgalikda, aniq shaxs bilan ishlashda biz
Volume 2. Issue 1 (16), May 2021
ongli ravishda kamsituvchi ohangli atamalardan foydalanishdan, shuningdek,
tamg’a bosishdan tiyilmog’imiz kerak. Shuni esda tutish lozimki, birinchidan,
axloqiy muammolar o’ta keng tarqalgan. Ikkinchidan, og’ishgan xulq chegaralarini
aniqlash ko’pincha murakkab.
Dostları ilə paylaş: |