Шәмистан нәзирли
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mehdixan Vəkilov araşdırmalar aparmadığına görə bu sənədlər barədə söhbət açmır. Hər ikisinin - Məhəd bəyin və Mehdixan müəllimin yazdığı, nənə- babalarından eşitdiyi, bildiyi şifahi əhvalatlar olsa da, tarixi həqiqətə tam uyğundur. Lakin Gürcüstan Dövlət arxivində bu barədə saxlanan sənədlər şahidlik verir ki, vəkilovlar nəslindən təkcə Alı ağa və Yusif ağa deyil, başqaları da vəkil olmuşlar. Onun qısaca tarixçəsi belədir: Nadir şah Əfşarın ölümündən on doqquz ay sonra - 1744-cü ildə II İrakli qərar verib Salahlı elinin başçısı Səfixan bəyi gözdən şikəst olduğuna görə vəkil vəzifəsindən azad etdi. Əvəzində Pənah ağa Kosa Məmmədşərif ağa oğlunu onun yerinə seçdi. 1798-ci il yanvarın on birində II İrakli yetmiş səkkiz yaşında Telavidə öldü. Yerinə oğlu XII Georgi David Gürcüstan da hakimiyyət başına keçdi. Bu vaxt Qazağın vəkili Salahlının Kosalı tayfasından 4 olan Alı ağa Pənah ağa oğlu idi. Bu illərdə (1744-1797) II İraklinin və XII Georgi Davidin sarayında eşikağası-xarici işlər üzrə vəzir, Yusif bəy Kosa ağa oğlu idi. 1799-cu ildə çar XII Georginin əmrilə Qazağın Pərili erməniləri yaşayan yuxarı hissəsi - Aslanbəyli, Qaradaş, Qurumsulu kəndləri vəkil Pənah ağaya, verilir və həmin kəndlərə o vəkil təyin olunur. Qazax-Salahlı dairəsi isə vəkil Alı ağanın ixtiyarında qalır. Pənah ağadan əvvəl Salahlının vəkili onun atası Məmmədşərif ağa 1749-cu ildən 1768-ci ilədək bu vəzifədə işləmişdir. O, qocalığına görə bu vəzifədən azad olunub. Pənah ağa isə vəkil vəzifəsinə üç dəfə seçilmişdir. Mart, 1995 HACI MƏMMƏDXAN AĞA Vəkil Alı ağanın böyük oğlu Hacı Məmmədxan ağa ərəb kimi qara bir adam idi. O, Xədicə Sultan xanım adlı qənirsiz bir gözələ evlənir. Onun tərifi bütün mahala yayılıbmış. Qohumunun ağıllı və gözəllikdə tayı-bərabəri olmayan bir qızla evlənməsi şair Kazım ağa Salik Şıxlinskiyə (1781-1842) də çatır. Salik, atını minib, Xədicə xanımı görməyə gəlir. Hacı Məmmədxan ağa evdə olmadığından, Xədicə Sultan xanım ağzı yaşmaqlı onun qabağına çıxır. Buyurub düşməsini təklif edir. Salik atdan düşür, onun gözəlliyini yaxından görmək üçün soyuq su istəyir. Xədicə Sultan xanım su gətirir. Su içəndən sonra şair Salik deyir: Evləri var dağ ağzında, Gül bitirər bağ ağzında, 4 Səməd Vurğunun ulu bаbаsı XVII əsrin əvvəllərində yаşаmış Kоsа Mirzəlidir. О, I Şаh Аbbаs Səfəvinin хüsusi fərmаnı ilə yеddi pаrа kəndin аğаsı təyin еdilib. Igidliyi və müdrikliyi ilə оbаdа аd-sаn qаzаnmış Kоsа Mirzəli Vəkilоvlаrın təməl dаşı sаyılır. Ruslаrın Zаqаfqаziyаnı işğаlınа qədər bu nəsil “Kоsаlı”, “Kоsаzаdələr”, “Kоsа оğlu” və “Kоsаlı аğаlаrı” kimi tаnınmışlаr. Vəkilоvlаr sоnrаlаr üc tаğdа kök аtıb böyüyüblər: Məmmədşаriflilər, Pənаhаğаlılаr və Mustаfа аğаlılаr Məhəd bəy “Nəslim hаqqındа аltı əhvаlаt”ın hаmısındа imzаsını bеlə yаzıb: Məhəd bəy Kоsаlı-Vəkilоv (-Ş. N.). Bir xınalı kəklik gördum, Bir dümqara zağ 5 ağzında. Bunu deyib Salik atını sürüb gedir. Axşam hacı Məmmədxan ağa evə qayıdanda Xədicə Sultan xanım xəbər verir ki, bu gün şair Kazım ağa Salik gəlmişdi. Onu evdə tapmadı, bu bayatını deyib getdi. Hacı Məmmədxan ağa gülümsəyir və cavabında deyir: Ələm qardan olmaqdır, Qovğu cana salmaqdır. Qara zağın qaydası, Xınalı kəklik almaqdır! QABAN OVU Hacı Məmmədxan ağanın əmisi oğlu Məmmədşərif ağa bir dəfə dostları ilə söhbət edərkən deyir: - Xədicə Sultan xanımı qoyaydılar qabanın iki qaşının arasına, görəydin onu ordan mən alırdım, yoxsa Hacı Məmmədxan ağa. Bunu Hacı Məmmədxan ağaya xəbər verirlər. Bir neçə gündən sonra Hacı Məmmədxan ağa dostlarını toplayır. Məmmədşərif ağanı da götürüb Qarayazı meşəsinə qaban ovuna gedirlər. Əlində sıyırma qılınc, qalın böyürtkən kolları arasından keçən cığırı kəsir. Məmmədşərif ağanı da yanında saxlayır. Dostları meşədə hay-küy salıb, qabanı yatağından hürküdürlər. Erkək qaban su cığırı ilə bunların üstünə cumub gələndə Məmmədşərif ağa qaçmağa başlayır. Hacı Məmmədxan onun qolundan yapışır: - Hara qaçırsan, Xədicə Sultan xanım qabanın qaşlarının arasındadır, al, - deyir, - qılıncı endirib Məmmədşərif ağanı yaralayır. Cəld geriyə dönür, qılıncı ustünə hücum edən qabana endirir. Zərblə vurduğu qılınc qabanın üst çənəsini kəsir, alt çənəsində ilişib qalır. Qaban diz çöküb yıxılır. * * * BOLUŞ BƏY Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın dövründə Boluş bəy adlı bir cavan xanlığa və onun adamlarına boyun əyməyən cəsur bir igid kimi ad-san qazanıbmış. Dağlarda mal-qara və qoyun sürüsü saxlayan Boluş bəy yarımqaçaq, öz sürülərinin içində dolanarmış. Xan və onun adamlarının əlinə keçməmək üçün tez-tez yerini dəyişib sərt və qayalı dağlarda məskən salarmış. 5 Zаğ - yаylаqlаrdа yаşаyаn zil qаrа qаrğаdır İbrahimxəlil xan adamlarına əmr edir ki, Boluş bəyi tutmaq üçün müəyyən yerlərə gözətçilər qoyun, çalışın diri tutun, tuta bilməsəniz də öldürün. Xan fikirləşirdi ki, Boluş bəyin ona tabe olmamağı, ağayana hərlənməyi qalan rəiyyətlərə də rəvac verər. Uzun zaman güdəndən sonra xanın adamları Boluş bəyi tutub xanın hüzuruna gətirirlər. Boluş bəy Şuşa qalasına gətiriləndə axşam tərəfi imiş. Xan əmr edir ki, onu bu gecəlik dama salsınlar, sabah divanına baxıb, cəzasını verər. Bu zaman vəzir Molla Pənah Vaqif dostları ilə başmaq seyrinə çıxıbmış. Görür ki, xanın adamlarının qabağında ucaboylu, pəhləvan cüssəli, neçə illərdi xana meydan oxuyan el qəhrəmanı Boluş bəy gətirilir. Onun tutulmağı Vaqifi bərk kədərləndirir. Gözətçilər vəziri görəndə dustağı dayandırıb ona təzim edirlər. Boluş bəyə canı yanan vəzir Vaqif ona kömək məqsədilə deyir: Xan mən olsam, Boluşu sabaha qoymaram, Boluş da mən olsam, sabaha qalmaram. Boluş bəy Vaqifin işarəsindən anlayır ki, işi xarabdır; səhərə qalsa xan onu ya qayadan atdıracaq, ya da dar ağacından asdıracaq. Ona görə də bütün gecəni yatmır, əlinə keçən dəmir parçası ilə damın arxasından yarıq açıb dağlara qaçır. Qəzəbli İbrahimxəlil xan Boluş bəyi nə qədər axtartdırırsa, tapa bilmir. Bundan sonra Boluş bəy Vaqifin məsləhətilə oturub-durur. Bir gün Vaqif ona xəbər göndərir ki, mal-qarasını, qoyun sürüsünü də götürsün, ev-eşikli köcüb Salahlı kəndində yaşasın. Məhəd bəy Vəkilov 1941-ci il martın 25-də yazdığı bu əhvalatın sonunda qeyd edir ki, o vaxt Qarabağdan köcüb gələn Boluş bəyin nəslindən bizim Salahlı kəndində indi də yaşayanlar var. Boluş Əhmədi, Boluş Kərimi və Boluş Nəcəfi şəxsən mən yaxşı tanıyırdım. Boluşlular kəndin ucqarında ayrıca məhəllə kimi yaşayırdılar. Yayda yaylağa çıxanda da, boluşlular dağın ən sərt yerində “Atqırılan” qayasının dibində çətin yollu sarp yerlərdə dəyələrini qurub yaşayardılar. Heç bir bəyə, heç bir hökumətə onlar boyun əyməzdilər. Sürü-sürü qoyunları, naxırları olsa da nə qubernatoru, nə də pristavı saymazdılar. Onların kiçikyaşlı uşaqları da at sürməkdə, ov eləməkdə və oğurluqda ad-sad qazanmışdı. Bu onlarda babaları Boluş bəydən qalma irsdir. “Vaqif” dramında xalq qəhrəmanı kimi verilən Eldar obrazı əslində Boluş bəydir. Eldar Boluş bəyin prototipidir. Səməd Vurğun öz qəhrəmanını ona görə Eldar adlandırmışdır ki, o şəxs el arasından çıxmış bir özəkdir. Eldar el qabaqcılı, elçəkən, el tərəfdarı deməkdir. Heç təsadüfi deyil ki, “Vaqif” dramında Səməd Vurğunun Vaqifinin dililə: “Divanı sabaha qalanlardan ol”, - deyimi vaxtilə Vaqifin Boluş bəylə üzbəüz gələndə dediyi fikirlə eyni səsləşir. Mart, 1995 QAYALARI BAŞ-BAŞADIR Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|