“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vüsalә Mirzәbәyova 82 ELM DÜNYASI
- Çevirәni: Tәhminә Bәdәlova
- Jurnalımızın qonağı Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlәt İdarәçilik Akademiyasının rektoru, akademik Urxan Əlәkbәrovdur...............14-17
- Böyük әdәbiyyat heykәli .........................................................................................................21-26
- Akademiyasının ilk prezidenti olmuş Mir Əsәdulla Mirqasımov .................................35-38
- Akademik yubileylәr. Murtuza Nağıyev – 105....................................................................46-53
- Sәlahәddin Xәlilov. Elm adamları haqqında.......................................................................58-60
- Mәcid Mәrdanovun hәyat yolu ..............................................................................................66-68
- Moskva Dövlәt Universitetinin doktorantı Fәxriyyә Mәmmәdovayla müsahibә........73-75
- İnsan genomu.............................................................................................................................82-85
80 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 Kompyuterlәrin inkişafında ingilis riyaziy - yatçısı Alan Türinqin (1912–1954) tәdqiqatları әsaslı rol oynamışdır. İkinci Dünya müha ribәsi zamanı o, şifrәaçan yaradaraq, mәşhur alman Eniqma şifrәlәmә maşınının kodlarını aça bil miş - dir ki, bu da hәrbi әmәliyyatların hazırlanma sın da mü әfiqlәrә strateji üstünlük vermişdir. Bu nun la da Türinq milli qәhrәman kimi faşizm üzәrindә qәlәbәyә öz әvәzsiz töhfәsini vermişdir. Lakin onun az әhәmiyyәtli olmayan nailiy - yәtlәrindәn biri 1936-cı ildә tәklif etdiyi hesab - lama qurğusunun (Türinqin universal maşını) layihәsi idi. İndiyә qәdәr bütün müasir rәqәm - sal kompyuterlәr onun konseptual әsasında işlәyirlәr. Türinq tam әmin idi ki, onun layihә lәşdir diyi qurğular tez bir zamanda ″düşüncәli″ olacaqlar vә 1950-ci ildә ″Türinq testi″ adı ilә çox mәşhur olmuş EHM-in ″şüurluluğunu″ tәyin etmәk üçün tәcrübә tәklif edir. Lakin hәlә indiyә qәdәr heç bir maşın Türinq testini keçә bilmәyib. Əgәr nә vaxtsa bu baş versә, onu ″düşüncәli″ hesab etmәk lazım deyil. Çünki bir çox mütәxәssislәr hesab edirlәr ki, kom pyuterlәr düşünmәyi yox, müvafiq infor - ma siyanın işlәnmәsi hesabına insan şüurunu tәqlid etmәyi öyrәnirlәr. Şüurluluğun vә ağıllılığın tәyin edilmәsi ilә bağlı bütün çәtinliklәrә baxmayaraq, ″düşü nәn″ maşın yaratmaq arzusu hәmişә EHM kons truk - torlarının әn böyük arzularından biri olaraq qalır. 1954-cü ilin sensasiyası Perseptron qurğu - sunun yaradılması oldu. Burada fotodetektorlar mәtndәki sözlәrdә olan ayrı-ayrı hәrflәri seçә bilirdilәr. Bu kәşf kompyuterlәrin inkişafında әsas mәrhәlә oldu, lakin heç kim tәsdiq etmir ki, Perseptron, hәqiqәtәn, mәtni ″oxumağı″ vә ″başa düşmәyi″ öyrәnmişdi. Perseptron ümid - lәri o qәdәr dә doğrultmadı. Lakin onun kәşfi ilә nәinki çap mәtnini skay ner edәn vә onu ucadan oxuyan, hәm dә sәs lәri tanıyan, onlardan sözlәr düzәldәn, hә a qis mәn insan nitqini ″başa düşәn″ kompyu terlәr ailәsinin intensiv inkişa fına yol açıldı.
Bu sahәdә әldә olunan uğurlara baxmayaraq, hә a әn müasir sәsi tanıma proqramları ilә işlә - yәn hәr bir kәs qәribә sәhvlәrә rast gәlib. Bәzәn buraxılan belә sәhvlәr üzündәn elә tәsәvvür 81 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 yaranır ki, kompyuterlәrdә yumor hissi var. Lakin aydındır ki, onlar, hәqiqәtәn, çap olunan cümlәlәrin vә oxunan mәtnin mә na sını başa düşmür. Ən yaxşı proqramlarda şifahi danışığın qeydә alınması vә çap olunması dәqiqliyi bu gün 80%-ә çatır, lakin nәzәrә almaq lazımdır ki, onlar hәlә ayrı-ayrı adamların sәsini ayıra bilmirlәr. EHM-in şüurlu olması problemi ilә bağlı mәsәlә cәmiyyәtin hәmişә diqqәt mәrkәzindә olan kompyuterlә insanın şahmat oynamasıdır. 1997-ci ildә DipBlü kompyuterinin dünya çem- pionu Harri Kasparov üzәrindә sensasiyalı qәlә - bә si (hesab 2:1, 3 heç-heçә ilә) heç dә o demәk deyildir ki, bu kompyuter Türinq testini keç miş - dir. Maşın rәqibinin bütün müm kün gedişlәrini tapmağa vә pozisiyanı qiy mәtlәn dir mә yә proq - ram laşdırılıb. Bu, çox çәtin hesabla ma ların nәti - cәsidir vә sonda kompyuterә konk ret hallar üçün dәqiq tәli matlar verilir. Belә yanaşmada şahmat oyunu sәrbәst intellekt yarışından başa düşül - mәz dildә yazılmış tәlimat yarışına çevrilir. Kompyuter yenә ″düşünmәk″ yox, ″danış - maq″ qabiliyyәti qazanır. DipBlü maşını baş verәnlәrin mәnası haqda düşünmәdәn ″şah mat dilindә″ çox danışa bilir. Ciddi hesablamalar tәlәb edәn sadә oyun ları maşınlar daha tez oynamağı öyrәniblәr: mәsәlәn, kompyuter nәrd oyunu üzrә dünya çempionunu 20 il әvvәl udmuşdur. Kompyu ter texnikası sahәsindә әldә olunan bir çox başqa nailiyyәtlәr dә yaxşı tәrtib olunmuş tәlimatların vә süni intellektin nәticәsidir. Maşınlar kredit kartlarının, әczaçılıq resept lәrinin vә s. sadә dilindә çox gözәl danışırlar (yәni nömrәlәri vә rәqәmlәri sayırlar, saxta kartları asan tәyin edirlәr, dәrmanların saxlan ma tarixini yoxla yır - lar vә hә a hәkimin göstә riş lәrini tibbi sorğu ki - tab ları ilә müqayisә edir lәr), lakin bütün bunlar onların ağıllı olduğunu sübut etmir. Ola bilsin ki, nә vaxtsa kompyuterlәr, hәqi qәtәn, o qәdәr ağıllı olacaqlar ki, hә a öz şәxsi hәyat ları haqqında romanlar vә dram әsәrlәri yazma ğa başlayacaqlar vә onda biz, hәqi qәtәn, onların nә hiss etdiklәri vә nә düşün düklәrini başa düşә cәyik. Digәr tәrәfdәn EHM-in iş prinsiplәrini başa düş - mәk artıq indi bizә öz şüurumuzla bağlı bir çox problemlәrә yeni baxışla baxmağa imkan verir. Belә ki, komp yu terlәrdә hesablama әmә liy yatla - rının tәdqiqi bizә insan beynindә gedәn tәfәk - kürlә bağlı proseslәr haqqında müәyyәn biliklәr verir.
82 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 Fövqәladә sensasiyaya sәbәb olan elmi nailiyyәti – insan genomunun sirrinin açılma - sını – әhәmiyyәtinә görә atomun parçalanması vә yaxud da DNT molekullarının quruluşu - nun açılması ilә müqayisә edirlәr. Bir mәsәlә aydındır: bu kәşf elmi prinsip etibarilә idrakın yeni sәviyyәsinә qaldırdı. Bәlkә dә, müasir elmdә ilk dәfә olaraq qeyri- adi vәziyyәt yaranmışdı. Son dәrәcә bahalı vә mühüm layihә üzәrindә işlәmәyә bir tәrәfdәn özünә güclü sponsor tapmış fәrdi tәdqiqat - çılar, digәr tәrәfdәn isә bir neçә ölkәnin hökumәtlәri tәrәfindәn maliyyәlәşdirilәn tәsisat vә universitetlәr qatılmışdılar. İlk әvvәl 1988-ci ildә insan genomunun öyrәnilmәsinә vәsaiti ABŞ-ın Energetika Nazirliyi ayırdı. “İnsan genomu” proqramının rәhbәrlәrindәn biri professor Çarlz Kentor oldu. 1990-cı ildә Ceyms Uotson ABŞ konqresinin lobbilәşmәsi nәticәsindә insan genomunun öyrәnilmәsinә tezliklә bir dәfәyә yüz milyonlarla vәsaitin ayrılmasına nail oldu. Bu, Sәhiyyә Nazir- liyinin büdcәsinә böyük әlavә idi. Pullar bu- radan ümumi ad – Milli sağlamlıq institutları adı altında birlәşәn institutlar şәbәkәsinin direksiyasının ixtiyarına yönәldilirdi. Milli sağlamlıq institutlarının tәrkibindә yeni insti- tut – Milli insan genomunun tәdqiqi institutu yarandı vә direktoru da Frensis Kollinz oldu. 1992-ci ilin mayında Milli sağlamlıq insti - tutlarının aparıcı әmәkdaşı Kreyq Venter is- tefa әrizәsi yazdı. O, yeni, xüsusi tәdqiqat müәs sisәsinin – Genom tәdqiqatları institutu- nun yaradılmasını bәyan etdi. Alim öz mәhsulunu tәәccüb doğuracaq dәrәcәdә tez inkişaf etdirib böyütmәyә nail oldu. Artıq İnsti- tutun ilkin kapitalı sponsorların hesabına yetmiş milyon dollar tәşkil edirdi. Genom tәdqiqatları institutunu mәnfәәtsiz, öz nәticә - lәrini zәnginlik vә ya ticarәt üçün sәrf etmәyәn xüsusi institut elan etdilәr. Praktiki olaraq eyni vaxtda “İnsan genomu haqqında elm” şirkәti yaratdılar. Bu şirkәt Genom tәdqiqatları insti- tutu әmәkdaşlarının әldә etdiklәri mәlumat - ları bazara yönәltmәli idi. 1997-ci ilin iyununda Venter yeni dәyişik - lik lәrә başladı. O, Genom tәdqiqatları institu- tunu “Elm” ilә әlaqәlәrdәn uzaqlaşdırdı vә 1998-ci ildә Rokvilldә (Merilend ştatı) “Selera genomiks” adlandırdığı şәxsi kommersiya şirkә - tini yaratdı. Venter Genom tәdqiqatları insti- tutunun baş elmi rәhbәri qalmaqla yarat dığı şirkәtin dә prezidenti oldu. Genom tәdqiqat - ları institutuna isә onun xanımı Kleyr Freyzer başçılıq edirdi.
83 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 V.N.Soyferin yazdığı kimi, “Venter özünü son dәrәcә bacarıqlı rәhbәr kimi büruzә verdi. O, elmi avadanlıqların istehsalı ilә mәşğul olan әn böyük şirkәtlәrdәn biri ilә saziş bağladı. Şirkәt Genom tәdqiqatları institutuna 18–20 avtomatik sekvenator-robot icarәyә verdi. Bu robotlar işin elә birinci ilindәcә sekven - lәşmiş ardıcıllığın miqdarını 60 milyon dollara (insan genomunun hamısının beşdә bir his - sәsi; bu jest şirkәt üçün dә mühüm idi – öz mәh sulu üçün bundan daha yaxşı reklam tәsәvvür etmәk çәtindir) çatdırmağa imkan verәcәkdilәr. Daha sonra Venter DNT-nin müәyyәn ölçülü parçalarını sekvenlәşdirmәk üçün tәkmillәşdirilmiş robotların böyük bir sistemini instituta gәtirmәk haqqında anoloji müqavilә dә bağladı”. Nәticәdә Venterin sәrәn - camında gücünә görә dünyada ikinci hesab olu- nan böyük bir kompyuter parkı yarandı. Dәyәri 80 milyon dollara yaxın olan üç yüz super kompyuter gecә-gündüz böyük hәcmli mәlumatları emal edirdi. Nәticәdә İnsan genotipi layihәsi üzrә işlәr görünmәmiş sürәt kәsb etdi. İlk әvvәl genotipin tam versiyasını 2010-cu ildә tapmağı vәd etmişdilәr, sonra işi 2003-cü ildә başa çatdırmaq nәzәrdә tutuldu. Nәticәlәri isә artıq 2001-ci ildә әldә etmәk mümkün oldu. Venter müstәqil mәrkәz – Genotipin Tәd - qiqi İnstitutunu yaratmaqla insan genotipinin sirlәrini hәr kәsdәn öncә açacağını vәd etdi. 2001-ci ildә genotipin iki milyard işarә - sinin ardıcıllığını almaq mümkün oldu. Belә ki, birinci milyardlığın ardıcıllığının müәy - yәnlәşdirilmәsinә dörd il, ikinci milyard lığa isә dörd aydan az vaxt lazım oldu. İşin sürәtlәnmәsi – yüksәk texnologiyanın, mәsә - lәn, robotların tәtbiqinin nәticәsi idi. Venterin komandası pulemyot ardıcıllığı adlanan metoddan istifadә edir. Partlayış üsulu ilә bütün genotip yetmiş milyon hissәyә parçalanır. Sonra maşınla ardıcıllıq düzülür, genotipin nizamı isә saniyәdә 1,3 trillion әmәliyyat gücündә prosessorla idarә olunan super kompyuterlә işlәnib hazırlanır. “Selera genomiks” meningit kimi ciddi in- feksiyalar törәdәn mikrob genotipinin ardıcıl - lığını yenidәn tәkrarladıqda, elәcә dә meyvә milçәyinin genotipinin (120 min işarә) sirrini açanda Venter pulemyot ardıcıllığının effektliyini sübut etdi. 2001-ci ildә bu layihәnin aparıcı iştirakçısı – “Selera genomiks” biotexnoloji şirkәtiylә yanaşı Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, Almaniya, Yaponiya vә Çindәn olan 16 tәşkilatın da daxil olduğu Beynәlxalq konsorsium bu müәzzәm işin nәticәlәrini elan etdi. Alimlәr müәyyәn etdilәr ki, DNT molekullarının genetik proqra - mını adenin, timin, tsitozin vә quaninin azot әsaslı 3,2 milyard sonsuz tәkrarlanan dörd cütlüyü tәşkil edir. Ən tәәccüblüsü isә insanın irsiyyәt proqramında genlәrin sayının gözlәnildiyi kimi, 80–100 min deyil, yalnız 30–40 min olması faktı idi. Əgәr soxulcanın (18 000) vә yaxud meyvә milçәyinin (13 000) genlәrinin sayı ilә müqayisә etsәk, fәrq o qәdәr dә böyük görün - mәz! Bununla yanaşı, müxtәlif canlı orqanizm - lәrdә bәnzәr genlәr aşkar edilmişdir, bunu isә yalnız molekulyar evanoniya nәzәriyyәsi tәsdiq edir. ABŞ-ın Massaçuset texnologiya institu- tunda insan genomu üzrә elmi tәdqiqatların rәhbәri professor Erik Lander belә bir nәticәyә gәlir: “Əgәr kimsә fikirlәşirdisә ki, bioloji növ - lәr arasındakı әsas fәrq mәhz genlәrin sayı ilә müәyyәnlәşir, demәli, o, çox ehtimal ki, sәhv
84 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 etmişdir”. Venter isә sarkazmsız әlavә edir: “İnsanın genomunda olan cәmi bir neçә yüz gen siçanların genomunda yoxdur”. Belәliklә, insanın bioloji nöqteyi-nәzәrdәn mürәkkәb quruluşa malik olması haqqındakı ilkin tәsәvvürlәri alimlәr tәsdiqlәyә bilmәdilәr. “Onlar deyirlәr ki, insan genlәrinin işi tәsәv vür etdiklәrindәn xeyli çәtin oldu – “Exo planetı” (“Planetlәrin әks-sәdası”) jurnalında Yelena Slepçuk yazırdı. – Bizdә eyni әlamәti, eyni xәstәliyi bir deyil, bir neçә, hә a qrup halında genlәr daşıyır. Amma burası da var ki, bu genetika haqqında әvvәllәr dә mәlu - matları var idi. Ola bilsin, bu yolla genlәr bir- birlәrini sığortalayır vә eyni zamanda da daha geniş fәaliyyәt sahәsi әldә edirdilәr. Genlәrin işini sözәbaxan marionetkaları mәharәtlә oy- nadaraq vә hadisәlәrin gedişinә yeni-yeni per- sonajlar daxil edәrәk tamaşa göstәrәnlәrin fәaliyyәti ilә müqayisә etmәk olar. Tәsәvvür edәk ki, bu vә ya digәr pepditlәrin istehsalına “sapların” yerinә gen komandaları gedir, nәti - cәdә bu pepditlәrdәn canlı orqanizmin vücudu qurulur. Molekulyar bioloqların fikrincә, insan genlәrinin daha bir xüsusiyyәti dә ondan ibarәtdir ki, tәbiәt bizә çoxlu sayda nәza rәtçi- genlәr bәxş etmişdir. Bunlar da öz “hәmqar - daş larının” işlәrini izlәyirlәr. Hәqiqә tәn dә, әgәr qarşıya qoyulmuş mәqsәdә fәrasәtli menec- ment vasitәsilә çatmaq mümkündürsә, işçilә - rin ştatını sonsuzadәk artırmaq nәyә lazım dır? Bax bu bizim idarәçilәrә bәnzәyәn lәrә misal - dır. Yeri gәlmişkәn, Kembric Universitetinin alimlәri artıq xüsusi tәdqiqatlar planlaşdır - mışdılar. Onlar insan kimi mürәkkәb quruluşa malik bir varlığın bu qәdәr az sayda genlәrlә necә rahatca idarә olunduğunu aydınlaş dır - mağa ümid edirdilәr. Bәs biz bütün canlı alәmdәn, әsasәn, nә ilә fәrqlәnirik? Zülallarımızın tәәccüblü dәrәcәdә müxtәlifliyi ilә. Onlar nә qәdәrdir, heç kim bilmir. Genetiklәr ehtimal edirlәr ki, ayrı-ayrı zülal komponentlәri müxtәlif birlәşmәlәr әmәlә gәtirәrәk öz aralarında qarışa bilәrlәr, 85 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 necә ki, yeddi әsas rәngin qarışığı saysız- hesabsız çeşidli boyalar yaradır. Onlar etiraf edirlәr ki, biologiya genlәr sәviy yәsindә deyil, zülallar sәviyyәsindә hәll olunur. Buradan daha bir mühüm nәticә hasil olur: “hәyatımızda heç dә hәr şey genlәrlә müәyyәnlәşmir, әtraf alәmdәn dә çox şey asılıdır”. Biologiya elmini “küncә dirәyәn”, çaşdıran digәr sürpriz “dinmәz” adlandırılan DNT-nin mövcudluğu oldu. Əvvәllәr dә mәlum idi ki, DNT zәnciri boyunca elә sahәlәr var ki, zülalların istehsalı üçün heç bir informasiya vermir. Genetiklәr onu “genetik zir-zibil” adlandırırlar. Ancaq budur, sәn demә, belә sahәlәr bütün DNT-nin 95 faizini tәşkil edir! Bir qisim bioloqlar belә fәrziyyә irәli sürürlәr ki, tәkamül informasiyası mәhz onlarda gizlәnmişdir. Digәrlәri isә düşünürlәr ki, genlәrlә idarәetmәnin mühüm rolu bu sahәlәrә hәvalә edilmişdir. Venter hesab edir ki, insan genomunun sir- rinin açılması bir çox xәstәliklәrin әsl sәbәblә - rini daha yaxşı anlamağa kömәk edәcәk. Bu kәşf uzaq gәlәcәkdә irsi xәstәliklәri aradan qaldır - mağa, elәcә dә yeni dәrmanlar yaratmağa imkan yaradacaq. Yeni müalicә vasitәlәri “pis genlәri” “tәmir edә” vә yaxud dәyişdirә bilәr. Hәr bir insana bu cür fәrdi yanaşmaqla insan ömrünü uzatmaq mümkün olacaq. Uaythed biotibbi tәdqiqatlar institutunun professoru Devid Altşülerin fikirlәri isә belә - dir: “İki eyni xәstәlik vә iki eyni pasient (xәstә) yoxdur. Bu müxtәlifliyin tәxminәn yarısını mәhz genetik kodun xüsusiyyәtlәri ilә izah etmәk olar. Vә әgәr biz orada nә kimi infor - masi yanın saxlandığını dәrk etsәk, pasientlә - rimizin genlәrini ideal genlә, “tәmiz” homo sapienslә (ağıllı insan – tәrc.) müqayisә edә vә müalicәnin yolunu axtara bilәrik. Bu isә hәkimin işinin effektivliyini әhәmiyyәtli dәrә - cәdә artıra bilәr”. “Müәyyәn genlәrlә nisbәtәn az xәstәlik - lәrin bağlı olduğunu hesab edәn, Kembricdәn olan Con Salston bu mәsәlәyә daha şәkk- şübhә ilә yanaşır – Boris Zaytsev elә hәmin jurnal da yazır. – Alim hesab edir ki, onların böyük әksәriyyәti, o cümlәdәn ürәk xәstәlik - lәri kimi “başlıca qatillәr” bir tәrәfdәn bir çox genlәrin vә zülalların iştirakı ilә, digәr tәrәf - dәn isә әtraf mühitin tәsiri ilә meydana çıxır. Buradan belә bir nәticә çıxır ki, xәstәliklәri genetik sәviyyәdә müalicә etmәyә qadir yeni nәsil dәrmanların yaradılması perspektivi geriyә çәkilir. Hәlә ki, orqanizmdәki 483 “bioloji hәdәf”ә tәsir edәcәk preparatlar yaradıl - mışdır. Hәyatın әsaslarına daha dәrindәn nüfuz etmәk – genlәrin tәxminәn 300 min zülal yaratmaq üçün necә qarşılıqlı fәaliyyәtdә olduqlarını dәrk etmәk lazımdır. Bu isә proqnozlara görә, genomun özünün sirrinin açılmasından xeyli çox vaxt tәlәb edir... ...Genetik açılım alimlәrin yeni-yeni nailiy - yәtlәrinә parlaq imkanlar yaratmaqla yanaşı, ciddi hüquqi, etik vә sosial nәticәlәrә dә gәtirib çıxara bilәr. Genetik test, әgәr aparılsa, insanın meyilli olduğu bütün xәstәliklәri göstәrәcәk. Əgәr xәstәlikdәn qaçmaq onsuz da mümkün deyilsә, bu, xәstә-hәkim münasi - bәt lәrinә tәsir göstәrmәyәcәkmi? Bәs әgәr bu mәlumatlar sığorta şirkәtlәrinin әlinә düşәrsә, onlar bundan gәlәcәk xәstәlәrin maliyyә yar - dı mından uzaqlaşdırılması üçün istifadә etmә - yәcәklәrmi? Vә “tәmiz” genlәri olmayan insan lar iş tapa bilәcәklәrmi? Embrionlar üzә rindә aparılan testlәr dölü “pis” olan qadınları mәcburi aborta tәhrik edәcәk. Genetik anoma - liyası olan insanları, ümumiyyәtlә, nәsildәn mәhrum etmәk kimi amansız tәşәbbüslәr dә istisna deyildir. Onların uşaqlarının dünyaya gәlmәsi isә körpәlәrin dәrhal “genetik izqoy” (qәdim Rusiyada öz әvvәlki vәziyyәtini itir - diyinә görә hәyat vәsaitindәn mәhrum olun - muş adam – tәrc.) kateqoriyasına aid edil mәsinә gәtirib çıxara bilәr. Genetika professoru Devid Altşüler qәti şәkildә bildirir: “Artıq indidәn hökumәt vә qa- nunverici orqanlarla vәtәndaşları “gen ayrı- seçkiliyindәn” müdafiә edәn qanunun qәbul edilmәsi haqqında danışıqlara başlamaq lazımdır”. Самин Д.К. 100 великих научных откры- тый. М.:Вече, 2003. стр.427-431 Çevirәni: Tәhminә Bәdәlova MÜNDƏRİCAT Azәrbaycan Respublikasında tәhsilin inkişafı üzrә Dövlәt Strategiyası ........................2-13 Jurnalımızın qonağı Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlәt İdarәçilik Akademiyasının rektoru, akademik Urxan Əlәkbәrovdur...............14-17 2013-cü ilin fiziologiya vә tibb, fizika vә kimya üzrә Nobel mükafatçıları...................18-20 Böyük әdәbiyyat heykәli .........................................................................................................21-26 Dünya şöhrәtli Albert Ko onun İ.Xarqi ai ilә maraqlı müsahibәsindәn qeydlәr......27-30 İnsan kapitalı vә «Azәrbaycan 2020: gәlәcәyә baxış» inkişaf konsepsiyası ..................31-34 Azәrbaycanda cәrrahlıq sahәsindә ilk elmlәr doktoru, Azәrbaycan Elmlәr Akademiyasının ilk prezidenti olmuş Mir Əsәdulla Mirqasımov .................................35-38 Əsrimizin qlobal problemlәri haqqında ..............................................................................39-41 Bermud üçbucağı.......................................................................................................................42-45 Akademik yubileylәr. Murtuza Nağıyev – 105....................................................................46-53 Azәrbaycanın görkәmli alimlәri ............................................................................................54-55 Hәyat nәdir? ...............................................................................................................................56-57 Sәlahәddin Xәlilov. Elm adamları haqqında.......................................................................58-60 Vahid Mәmmәdov pereqruplaşması .....................................................................................61-63 Birinci 3 dәqiqә..........................................................................................................................64-65 Mәcid Mәrdanovun hәyat yolu ..............................................................................................66-68 Elmә hәsr olunmuş ömür.........................................................................................................69-72 Moskva Dövlәt Universitetinin doktorantı Fәxriyyә Mәmmәdovayla müsahibә........73-75 Yevgenika: keçmişdәn müasirliyә doğru..............................................................................76-79 Türinq vә insan beyninin kompyuterlә yarışı ....................................................................80-81 İnsan genomu.............................................................................................................................82-85 Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|