“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

59

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

İnformasiya və biliklərin əldə edilməsi,

işlənməsi və məqsədyönlü istifadəsində insanın

zehni qabiliyyətinin məhsulu olan intellektin

ümumi qəbul olunmuş tərifi hələ ki yoxdur. İnsan

intellektinin öyrənilməsinin erkən tarixindən

başlayaraq günümüzə qədər bu xüsusi qabiliyyət

növü müxtəlif mənbələrdə və tədqiqatlarda fərqli

şəkildə təsvir və izah edilir. Ənənəvi olaraq Şərq

düşüncə tərzində hissin, Qərb düşüncə tərzində

isə intellektin aparıcı rol oynadığı ön plana

çəkilir. Əslində isə ağıl və hiss bir-birini

tamamlamasa, məqsədə çatmaq mümkün deyil.

Cübran Xəlil Cübranın Peyğəmbərin dili ilə

dediyi kimi, hiss və ağıl həyat gəmisinin yelkəni

və sükanı kimidir. Biri hərəkətə gətirir, digəri isə

– istiqamətləndirir.

Adi danışıq dilində intellekt “ağıl” anlayışına

uyğun gəlir. Bu anlayış elmi istilah kimi qəbul

edilmədiyindən onun dəqiq əhatə dairəsi

müəyyənləşdirilməmişdir və yerindən asılı olaraq

fərqli mənalarda işlədilir.

Fəlsəfi ədəbiyyatda “intellekt“ anlayışı

müxtəlif dövrlərdə müxtəlif mənalar daşımışdır.

Qədim yunan fəlsəfəsində (Platon və Aristotel)

intellekt insanı bütün digər varlıqlardan fərqlən -

dirən əsas xüsusiyyət, ilahi başlanğıcın əlaməti

kimi qiymətləndirilir. Əgər duyğu, qavrayış bir

sıra digər canlı orqanizmlər üçün də səciy yə vi -

dirsə, intellekt yalnız insana məxsusdur. Həm də

intellekt adi düşüncədən, elementar abstrak siya

qabiliyyətindən yüksəkdə durur. Platona görə,

insan nəsnələrin əsasında dayanan anlayışları

dərk etməklə ideyalar aləminə yaxın laşa bilər ki,

bu da intellektual qabiliyyət adlanır. Yəni intellekt

nəsnələrin hissi qavrayışından asılı olmadan –

fövqəlhissi surətdə dərk olunmasıdır.

Kant və Hegel isə intellekt anlayışını adi

mühakimə qabiliyyəti, abstrakt-analitik düşüncə

tərzi mənasında işlətmiş, onu zəka ilə müqa -

yisədə təfəkkürün nisbətən aşağı pilləsi kimi başa

düşmüşlər. Buraya əsasən formal məntiq prinsip -

ləri, 2+2=4 qətiyyəti aid edilir.

“Oxford Dictionary of Psychology Intelli -

gence”  lüğətində intellekt anlayışı koqnitiv qabiliy -

yət kimi açıqlanır. Amerika psixoloqu R.Sternberq

intellekti real mühitə uyğunlaşmaq, bu mühitdə

seçim etmək, onu formalaşdırmaqdan ibarət mental

fəaliyyət hesab edir. Ümumilikdə isə intellekt fəal

və mürəkkəb idrak əməliyyatı sistemi olub, yalnız

həll edilən məsələlərin mürəkkəbliyi ilə deyil,

insan fəaliyyətinin istiqaməti, motiva 

siya 

ların

xarakteri ilə müəyyən olunur. 

İntellekt səviyyəsinin öyrənilməsi və ölçül -

mə  sinin metodlarına dair müxtəlif nəzəriyyələr

mövcuddur. Bu sahədə ilk təşəbbüs və tədqiqat

görkəmli fransız psixoloqu Alfred Bineyə məx -

sus dur. Binenin təklif etdiyi şkalada intellektin

göstəricisi kimi test tapşırıqlarının uğurlu şəkildə

yerinə yetirilməsi ilə təyin olunan əqli yaş həddi

İntellekt, yoxsa

cəmiyyətlə insan beyni

arasındakı dəhliz?

---

çıxış edir. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqların

intellektini öyrənən A.Bine bu problemi həll

etmək üçün olduqca maraqlı yol seçdi. Bunun

üçün uşaqlar tərəfindən uğurla həll edilməsi

mümkün olan xüsusi tapşırıqlar hazırlayıb ondan

istifadə etməyi təklif etdi. Onların vasitəsilə uşaq -

ların əqli inkişaf səviyyəsini ölçmək mümkün

oldu. A.Bine digər fransız psixoloqu T.Simonla

birlikdə müxtəlif yaşlı uşaqların diqqə 

tini,

hafizəsini, təfəkkürünü və s. öyrən məyə başladı.

Nəticədə yeni – Bine-Simon testləri yarandı. Bu

testologiyada yeni istiqamət oldu. Bu testlə yoxla -

nılan uşaq öz həmyaşıdları tərəfindən yerinə

yetirilən tapşırıqları həll edə bilirdisə, o, normal

bilikli uşaq hesab edilirdi. Sınaq uşağın xronoloji

yaşına uyğun gələn tapşırıqların yerinə yetirilmə -

sindən başlanmışdır. Bu zaman böyük yaş həddi

üçün də test tapşırıqları təklif olunmuşdur. Lakin

bir sıra hallarda həmin testlər öz asanlığı və ya

çətinliyi ilə seçilirdi. Bu sahədə aparılan tədqi -

qatlar nəticəsində testologiyada xronoloji yaş –

CA (chronological age) anlayışı ilə yanaşı əqli

yaş – MA (mental age) anlayışından da istifadə

olunmağa başlandı. Onların bir-birinə uyğun

gəlməməsi ya əqli geriliyin (MA CA-dan aşağı

olanda), ya da istedadın (MA CA-dan yüksək

olanda) göstəricisi hesab olunurdu. 

1912-ci ildə V.Ştern onların nisbətini intel lekt

əmsalı – IQ (intelligence quotient – intellekt

əmsalı) adlandırdı. IQ – göstəriciləri insanın yaş

fərqləri və fərdi qabiliyyətlərini ölçən testlər

toplusudur. Ən çox istifadə olunan metodlardan

biri olan IQ -standart məntiqli tapşırıqların müəy -

yən zaman ərzində həll edilərək 100 ballı şkala

ilə qiymətləndirilməsidir. Bu testlərə verbal-

linqvistik, məntiqi-riyazi, vizual-fəza qabiliy 

-

yətlərinə aid tapşırıqlar daxil edilir. Müxtəlif

ölkələrin universitetlərində intellektin fərqli

sahələrinə və emosional intellektə aid testlər

yaradılmışdır. Emosional intellektə aid testlərə

müxtəlif affektləri təsvir edən və situasional

suallar daxil edilir. Bu suallara cavablar “heç razı

deyiləm”..., “tamamilə razıyam” şkalası üzrə

verilir (məsələn, Albert Eynşteynin IQ göstəricisi

200 idi).

İnsan intellektinin öyrənilməsinə ingilis

polimat (müxtəlif sahələrdə geniş biliklərə malik

adam), antropoloq, psixometriya üzrə mütəxəssis

F.Qaltonun tədqiqatları ilə başlanmışdır. Qalton

dövrünün qabaqcıl adamlarının bioqrafiyalarını

araşdıraraq qabiliyyətlərin irsən keçməsini

öyrənmək üçün tədqiqatlar apardı.  O, bu tədqi -

qatı 1869-cu ildə yazdığı “Hereditary Genius”

kitabında təsvir etdi. Bir neçə il sonra Qalton

öyrəndiyi sahəyə aid sorğu tərtib etdi və onu

“Kral Cəmiyyəti”nə daxil olan elm adamlarına

göndərdi. Keçirdiyi bu sorğu ilə o respondentlə -

rinin ailələrinə xas cəhətlərlə (dünyaya gəlmə

sırası, məşğuliyyət, irq) onların elmə maraqları

arasındakı əlaqənin olub olmadığını müəyyənləş -

dirməyə çalışdı. Araşdırmaların nəticəsi kimi o,

1874-cü ildə “English men of science: their

nature and nurture” (İngilis elm adamları: onların

təbiəti və tərbiyəsi) kitabını nəşr etdirdi. Bu

tədqiqatla o, şəxsiyyətin formalaşmasında irsiy -

yətin, yoxsa ətraf mühitin (nature versus nurture

– təbiət tərbiyəyə qarşı) daha mühüm və real rol

oynaması sualını qoydu. Həmçinin Qalton ilk

olaraq müxtəlif fiziki və mental göstəricilər

əsasında korrelyasiyanı da ölçmüş oldu.

Beləliklə, Qaltonun bu tədqiqatları ilə intellektin

öyrənilməsinin əsası qoyuldu. O, ilk dəfə nüma -

60

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---