“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

yiş etdirdi ki, Laplas-Qauss paylanması (normal

pay lanma) insanın psixoloji xüsusiyyət lərinə, o

cümlədən də intellektə tətbiq oluna bilər. 

İntellektə aid bir sıra müasir nəzəriyyəçilər

üçün maraqlı olan Amerika psixoloqu Lyuis

Leon Turstonun ideyaları əvvəlki intellekt nəzə -

riy 

yələrindən daha fərqli idi. Turston “əsas

mental qabiliyyətlər nəzəriy yəsini” yaratdı. O,

intellektin 7 əsas qabiliyyət vasitəsilə üzə

çıxdığını sübut etmək istədi: 

– nitq səlisliyi; 

– deyiləni dərk etmək; 

– obrazları fəzada təsəvvür etmək;

– ədədlərlə işləmək; 

– assosiativ yaddaş;

– mühakimə;

– qavrama sürəti

İntellektə dair müasir nəzəriyyələr

Müasir intellekt nəzəriyyəçilərindən biri olan

Amerika psixoloqu Raymond  Spiarman apardığı

elmi tədqiqatlar vasitəsilə insan intellektini

öyrənməyə başladı. O, 1960-cı ildə mental

testləri yerinə yetirmiş uşaqların nəticələri

üzərində apardığı müşahidələrə əsaslanaraq belə

bir nəticəyə gəldi ki, ümumi intellekt 2 faktordan

ibarətdir. Bu faktorları “maye” (fluid) və

“kristallaşmış” (crystallized) intellekt adlandırdı.

Spiarmana görə, obyektlər arasında əlaqənin kəşf

edilməsi, baş verən hadisələrdə qanunauyğun -

luğun aşkarlanması, məsələlərin yeni həll yolla -

rının tapılması maye intellekt, əldə edilmiş

bilik lərin tətbiqi isə kristallaşmış intellekt ilə bağ -

lıdır. Qeyd edək ki, “maye” intellekt erkən gənc -

liyə qədər inkişaf edir və sonra onun səviyyəsi

tədricən enməyə başlayır. Bu dövr insan həyatı -

nın daha məhsuldar dövrü kimi səciyyələnir.

“Kristallaşmış” intellekt isə orta yaşlara qədər

artır, bir müddət sabit qalır və zaman keçdikcə

azalmağa başlayır. 

Çoxtərəfli intellekt (multiple intelligence)

Amerika psixoloqu Hovard Qardner

tərəfindən 1983-cü ildə təklif edilən nəzəriyyəyə

görə, bütün insanlar eyni tip intellektə malik

olmurlar. Hər bir fərd fərqli sahələrdə başqala -

rından daha üstün intellektə malik ola bilər.

Hovard Qardner 7 belə sahə müəyyənləşdirdi və

onları aşağıdakı kimi təyin etdi: 

Bədən-kinestetik intellekt (bodily-kinesthetic) –

bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və

qıvraqlığını, ətraflar vasitəsilə müxtəlif işləri

keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün

istifadə etmək qabiliyyətini əhatə edir. 

Vizual-fəza intellekt (spatial) – fəzada obyekt -

lərin bir-birinə nəzərən keyfiyyətlərini, yerləş -

məsini müəyyən etmək və yerdəyişmə zamanı

yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyə -

tindən, obrazları və şəkilləri aydın təsəvvür etmə

bacarığından ibarət intellektdir.

Musiqi intellekti (musical) – səsin yüksək -

liyini, tonunu, ritmini ayırd etmək, müxtəlif

səslər 

dən kompozisiya yaratmaq, melodiyanı

səsləndirmək qabiliyyətidir.

Verbal-linqvistik intellekt (verbal-linguistic) –

dilləri öyrənmək, fikri şifahi və yazılı şəkildə

dəqiq ifadə etmək bacarığıdır.

Məntiqi-riyazi intellekt (logical-mathe mati -

cal) – problemləri məntiqi analiz etmək, elmi

tədqi 

qat aparmaq qabiliyyətlərindən, riyazi

əməliyyatları aparma bacarığından ibarətdir.

İnterpersonal intellekt (interpersonal) – başqa

insanları anlamaq, onların niyyətlərini, hislərini

başa düşməkdir. 

İntrapersonal intellekt (intrapersonal) – insa -

nın özünü anlaması, öz hislərini, istəklərini,

ehtiyaclarını müəyyən edə bilməsi bacarığından

ibarətdir.

H.Gardner daha 3 intellekt növünü də bu

siya hıya əlavə etdi:

naturalist intellekt (naturalistic) – ətraf aləmi,

təbiəti başa düşmək, onun qanunauyğunluqlarını

anlamaq;

spiritual/ekzistensial intellekt (spiritual/exis -

tensial) – həyatın mənasını anlamaq, həyat və

dinə aid suallara cavab tapmaq qabilliyyəti;

moral intellekt (moral) – başqa insanların

maraqlarını nəzərə alaraq qərar qəbul etmək,

gördüyü işlərə görə məsuliyyət daşıdığını anla -

maq bacarığı ilə əlaqədardır. 

Onun fikrincə, son 2 tip intellekti daha çox

araşdırılmağa ehtiyac duyur. 

Üçtipli intellekt (triarchic theory of intelligence)

Bu tip intellekt Amerika psixoloqu Robert

61

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---

J.Stern 

berq tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu

nəzəriyyəyə  əsasən  intellekt 3 istiqamətdə

inkişaf edir:

analitik – insanın aldığı informasiyanı analiz

və müqayisə etməsi, qiymətləndirmə bacarığı;

kreativ –  insanın yeni ideyalar irəli sürməsi,

problemlərin yeni həllini tapması, fərz etməsi,

kəşf etməyi bacarması;

praktik – insanın nəzəriyyələri tətbiq etməsi,

öyrəndiklərindən praktik olaraq istifadə edə

bilməsi.

Emosional intellekt (emotional intelligence)

Emosional intellekt anlayışı psixologiyaya

H.Qardnerin, P.Saloveyin və J.Mayerin 1980-ci

illərdə apardıqları tədqiqatlarla daxil oldu.

Emosional intellekt insanın başqalarını və özünü

başa düşmək qabiliyyəti kimi səciyyələnir.

Emosional intellekt də öz növbəsində

özünüdərketmə və özünüidarəetmə olmaqla 2

hissəyə bölünür: 

1. Öz emosiyalarını dərketmə, qiymətləndirmə; 

2. Uyğunlaşma və optimizm;

Bundan başqa, sosial həssaslıq – empatiya,

təşkilat daxilində başqalarına qarşı diqqətlilik,

münasibətlərin idarə edilməsi – ruhlandırıcı rəh -

bər lik, təsir etmə, başqalarının inkişafına səbəb

olma, konfliktləri idarə etmə, kollektivçilik də bu

qəbildəndir.  

Bütün fəlsəfə tarixi boyu rasional fikirlə hiss

arasında, intellektlə emosiya arasında, məntiqi

təfəkkürlə intuisiya arasındakı münasibət

məsələsi diqqət mərkəzində olmuş, böyük dis -

kus siyalar doğurmuşdur. Əməli fəaliyyətin, hissi

təcrübənin rolunu əsas tutan cərəyan fəlsəfə tari -

xində sensualizm (başlıca nümayən 

dələri

F.Bekon, Lokk, Berkli, Yum, Didro və s.), ağlın,

rasi onal idrakın rolunu üstün tutan cərəyan isə

rasionalizm (Platon, Aristotel, Dekart, Spinoza,

Leybnits, Kant və s.) kimi məlumdur. Hər iki

cərəyan məsələyə birtərəfli yanaşdığı üçün idra -

kın həqiqi elmi mənzərəsini yarada bilmə mişdir.

Məsələnin düzgün həlli hissi olanla rasional

olanın vəhdətdə götürülməsini tələb edir.

Elə məsələlər var ki, onu sövq-təbii surətdə,

vərdiş və ya fəhm hesabına həll etmək mümkün

deyil; burada məntiqi mühakimə – intellekt tələb

olunur; riyaziyyat məsələləri, abstrakt elmi

konstruk siyalar və s. bu qəbildəndir.

Elə məsələlər də var ki, onları ağılla,

intellekt lə dərk etmək olmaz. Bunlar iki qrupa

bölünür:

1. Emosional hadisələr (gözəllik, məhəbbət,

hörmət, şöhrət və s.); onları yalnız duymaq müm -

kündür. Bu sahədə hər cür əqli mühakimə isə

mütləq təhrifə gətirib çıxarır. Onlar haqqında

ümumiləşmiş fikir də ağıl yox, yalnız zəka

vasitəsi ilə mümkündür.

2.  Mürəkkəb (işlədilən intellektual aparat -

dan daha mürəkkəb hadisələr nəzərdə tutulur)

hadisələr; məsələn konkret həyat hadisələri.

Onlar dəyişkən və təkrarlanmaz olduqlarından

xüsusi tədqiqata nə elmi tələbat, nə də imkan var.

Belə məsələləri fəhmlə və ya hissin hökmü ilə

həll etmək lazım gəlir. Ağıl nə qədər güclü olsa

da burada acizdir. “Ağıllı düşünənə qədər dəli

vurub payını götürür” müdrikliyi də buradan

yaranıb. 

İnsanda fəhm qabiliyyəti əsasən irsiyyətlə

bağlı olsa da, onun formalaşmasında praktikanın,

həyat təcrübəsinin çox böyük rolu var. 

Həm abstrakt-məntiqi, həm konkret-həyati,

həm də emosional-estetik xarakterli informasi ya -

la rın ümumiləşdirilməsi, gerçəkliyin ən ümumi

mənzərəsinin yaradılması üçün idrak pillələ rin -

dən bu və ya digəri ayrılıqda kifayət deyildir. Bunun

üçün primitiv duyğu və intellekt pillələrindən

başqa, fəhm, estetik qiymətləndirmə və s. idrak

məqamlarından da istifadə edilməsi zəruridir.

Dialektik idrak metodunun əsasında məhz

abstraktla konkretin vəhdəti şərti durur. Abstrakt

konstruksiyalar intellekt vasitəsilə yaradıldığı

kimi təkcə intellekt vasitəsilə də dərk edilə bilir.

Abstrakt olan intellektsiz, konkret olan isə

fəhmsiz, emosiyasız dərk edilə bilməz. 

Zəka – hiss və ağlın, fəhm və intellektin

vəhdətidir. Hər hansı bir məsələnin öyrənilmə -

sində abstrakt təfəkkür, formal məntiq qaydaları

ilə yanaşı, müəyyən bir sövq-təbii hiss, fəhm

(fəlsəfi dildə desək “qeyri-şüuri” idrak ) də iştirak

edir. 

“Qeyri-şüuri” anlayışı heç də hərfi mənada

başa düşülməməlidir. Bu anlayışın məzmunu ilə

62

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---