“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dövrünün böyük astronomu, riyaziyyat çısı, etnoqrafı, tarixçisi və filosofu Əbu Reyhan Biruni 973-cü ildə Xarəzmdə anadan olmuşdur. Onun əsərləri bu gün də Qərb elm dünyasında mənbə kimi istifadə edilir. UNESCO-nun 25 dildə çap etdirdiyi “Cornier” jurnalı 1974-cü il iyun sayının üz qabığında “1000 il əvvəl Orta Asiyada yaşayan beynəlxalq düha Biruni: as- tronom, tarixçi, botanik, əczaçılıq mütəxəssisi, geoloq, şair, mütəfəkkir, riyaziyyatçı, coğrafiya - şünas və humanist” ifadələrinə yer vermişdir. Yaşadığı əsrə “Biruni əsri” deyilməsinə səbəb olan və yaşadığı dövrdən əsrlər sonra da əsərlərindən fayda götürülən Biruni yalnız İslam aləmində deyil, bütün dünyada dərin iz qoymuşdur. Əslən türk olan (bəzi mənbə lərdə fars mənşəli olduğu bildirilir) Biruni türklərin İslamı qəbul etməsi nəticəsində bu mədəniyyətin çox geniş ərazilərə yayılması ilə bəşəriyyətin, xüsusilə elm sahəsində böyük qazanclar əldə et- diyini bildirmişdir. Biruni elmlə din arasında körpü salmaqla elmi fəaliyyətində yeni bir cığır açmışdır. Qurani-Kərimə olan sevgisini hər vasitə ilə dilə gətirən Biruni dini qaynaqlara əsaslan maqla elmi təcrübə ilə isbatetmə şərtini irəli sürmüş, “Müqayisəli Dinlər Tarixi” elminin əsasını qoymuşdur. Ümumdünya cazibə qanununun ingilis alimi Nyuton tərəfindən kəşf edilməsi qəbul olunsa da, bu istiqamətdə ilk tədqiqatlar Biruniyə məxsus - dur. Bundan başqa indi də geniş müzakirə edilən quru hissələrinin şimala doğru sürüşməsi fikrini 9 əsr əvvəl Biruni elmi dövriyyəyə gətirmişdir. Yaşadığı dövrdə “Ümid burnu”nun varlığından ilk dəfə danışan Biruni Şimali Asiya və Şimali Avropa haqqında da hərtərəfli məlumatlar vermiş, əsərlərində Xristofor Kolumbdan beş əsr əvvəl Amerika qitəsindən və Yaponiyadan bəhs etmişdir. Biruni Buxara kitabxanasında görkəmli filosof, təbib İbn Sina ilə tanış olmuşdur. Dövrün iki böyük dühası bir-birinin biliklə rindən faydalanmışlar. Ümumiyyətlə, Buxara alimləri sağlam bilik mübadiləsi ənənəsinə sadiq olan və biliklərini bölüşən alimlər olmuşlar. Onlar bildiklərini digərlərindən gizlət məz, elmdə diskussiyanı üstün tutmaqla yanaşı, həm də tənqidi qəbul edərdilər. Bu onu göstərir ki, elmdə diskussiya mədəniy yəti Şərqdə mövcud olmuş və bu günümüzə süzülüb gəlmişdir. Biruni bir 65 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Əbu Reyhan Biruni: elmi və dini biliklərin vəhdəti Elm və din rubrikası mövzuda heç zaman İbn Sina ilə razılaşmırdı. İbn Sina Aristotelin sabitlik nəzəriyyəsini qəbul edən alimlərdən biri idi. Yəni o, kainatın başlan ğıca malik olduğuna və dünyanın İlahi varlıq tərəfindən idarə edildiyinə inanmırdı. Bu düşüncə iki böyük alim arasında ziddiyyətlər yaradırdı. Biruni İbn Sinanın ateist olmasına çox təəssüflənir və dostunun həyata bu cür baxışını qəbul etmirdi. Ona görə Biruni tez-tez Quran ayələrindən sitat gətirib dinin elmlə vəhdətini yaratmaq istəyirdi. Məhz bundan sonra Biruni Astronomiya elmində dövrünün ağlasığmaz kəşflərini etmişdir. Gecəni, gündüzü, günəşi, göy cisimlərini yaradan Odur. Onların hər biri öz orbitində üzür. (21. Ənbiya-33 ayə) Biruninin bu ayə haqqında açıqlamaları: “Göy cisimlərinin hər biri öz orbitində üzür” deyilməsində "əl-fələk" kəlməsindən istifadə edilmişdir. "Fələk" kəlməsi ayədə ərəbcə "əl" birləşməsi əlavə edilmədən göstərilmişdir. İndi qədim ərəb lüğətlərinə diqqət edib "fələk" kəlməsinin mənasının nə olduğunu anlayaq. Əsrlər öncə yazılmış ərəb lüğətlə rində "fələk" kəlməsinin 3 mənası var: 1. Ulduzların dairəvi hərəkəti: (Qurandan əvvəl ərəblər "fələk" kəlməsini bu mənada istifadə etmirdilər). İndi ərəbcə Astronomiya elmi "İlm əl-fələk"dir. Yəni göy cisimlərinin hərəkətini incələyən bir elm. 2. Gəmilərin dairəvi hərəkətləri: Gəmilər daima dairəvi hərəkət edirlər. Bu da dünya nın düz xətli olmadığından qaynaqlanır. 3. Dairəvi şəkildə bir ərazi. "Fələk" kəlməsinin anlamı ortaq nöqtəsi olan dairəvi bir ərazidən bəhs edilməsidir. Beləcə, ayədə göstərildiyi kimi göy cisimləri öz oxu ətra fında dairəvi hərəkətdədir. Bəs nə üçün "əl-fələk" deyil, "fələk" kəlməsi istifadə edilmişdir. Əsrlər öncə İbn Aşur Quran təfsirində belə yazırdı. "Fələk" kəlməsinin tək şəkildə istifadə olunması mənanı ümumiləşdirir, yəni hər bir göy cisminin öz orbiti olduğu və çox sayda orbitlərin var olduğu mənasına gəlir. Əgər "əl-fələk" şəklində istifadə edilsəydi, konkret bir orbitdən bəhs edilmiş olardı. Deməli, bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Göy cisimləri tək bir orbit ətrafında deyil, hər biri öz orbiti ətrafında hərəkət edirlər. Biruninin açıqlamaları: Ayədə "kullun" kəlməsi istifadə olunur. Ərəbcədən tərcü mədə "hər biri" mənasını verir, ümumiyyətlə, hər biri və ya hamısı kəlmələri ayrıca istifadə olunmur. Çünki "nəyin hər biri" və ya "nəyin hamısı" sualı ortaya çıxır. XI əsrdə yaşayan ərəb alimləri Əl-Zemahşeri və Əl-Beydavinin təfsirlərində bu ayət belə açıqlanmışdır: “Ərəbcədə “tənvin deyilən hərəkə” bir kəlmədə istifadə olunursa o kəlimədə əvəzlik yazılmaya bilər. Yəni (Onların) "hər biri" kəlməsi Günəş və Ayların hər biri anlamına gəlir. Bu da kainatda çoxlu sayda günəşlər, aylar və müxtəlif göy cisimlərinin olmasından xəbər verir”. Biruni məhz bu ayələrdəki hikmətlərə istinad edərək Astronomiya sahəsindəki ən vacib əsəri olan "əl-Qanunül-məsudi" (Məsudi qanunları) adlı əsərini yazmışdır. O, Ptolomey və Aristotel təlimlərinə qarşı çıxaraq, Yerin tərpənməz deyil, fırlanan bir kütlə olduğunu, Yerin Günəş ətrafında, Ayın isə Yerin ətrafında da dövr et- diyini sübut etmiş, göy üzü və yer səthinin müxtəlif xüsusiyyətlərini en və uzunluq dairələrini, qitə və dənizləri göstərmək üçün di- ametri 7 metrə bərabər olan kürə düzəltmişdir. O bu işləri ilə tarixdə Yeri kürə üzərində xəritəyə salan ilk alim adını qazanmışdır. 995-ci ildə bu Şərqin birinci relyefli qlobusu oldu. İşığın sürətinin səsin sürətinə nisbətən son dərəcə 66 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Elm və din rubrikası
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|