“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Edvin Habll və genişlənən dünya
- 2. Albert Eynşteyn və işığın yayılma möcüzəsi
- Albert Eynşteyn
- Davamı növbəti nömrəmizdə 78 ELM DÜNYASI
Yeraltı hasilat isə rus üsulu adlanan üsulla aparılırdı. İlk qazma XIII–XIV əsr sənədlərində qeyd olunub. XVI–XVII əsrdə quyuların dərinliyi 150–200 m-ə çatırdı. Duz istehsalı məsələləri ilə çox dahi alimlər məşğul olub, o cümlədən M.V.Lomo - nosov. Hökumət mütəmadi olaraq ondan xörək duzunun keyfiyyətiylə bağlı məslə - hətlər alırdı. 1764-cü ildə Staroruskiy yataq - la rında tədqiqat aparmaq üçün alman kim ya çısı və geoloqu İ.Q.Leman göndərildi. Onun tədqiqatlarının nəticəsi həmin yataq - larda işin təşkilinin yaxşılaşdırılması oldu. 1762-ci ildə Rusiyada işləmiş akademik E.Q.Laksman xörək duzunun acı duzlardan təmizlənməsini kəşf etdi. 1814-cü ildə N.Y.Ozeretskovskiy duz emalının texniki məsələləri haqqında məqalə dərc etmişdi. 1831-ci ildə Q.Qess İrkutsk quberni ya - sında istehsal olunan xörək duzu haqqında apardığı tədqiqatlarının nəticələrini dərc etdi. Ən tanınmış daşduz yatağı Polşadakı Veliçka şəhərindədir. O, dünya mədəniyyəti və təbiəti xəzinəsi siyahısına daxil olub. Bu, dünyada yeganə obyektdir ki, orta əsrlərdən bu günə kimi fasiləsiz işləyir. Ümumi uzunluğu 300 km, dərinliyi 327 m-dir. İlk dövrlərdə duzu yerli duzlu mənbələrdən alırdılar. XII əsrə doğru yerüstü ehtiyatlar tükəndi və duz hasilatçıları quyular qazmağa məcbur oldular. Beləliklə, yeraltı axtarışlar başlandı. Yeraltı uçqunların qarşısını al- maqdan ötrü işçilər kameralara duz daşları qoydular. Sonrakı dövrlərdə kameralar rəssamların sənət əsərlərinin yaranmasına şərait yaratdı. Belə ki, 300 il əvvəl ilk yeraltı məqbərə – Müqəddəs Antoninin məqbərəsi yarandı. Oranı duzdan kəsilmiş Müqəddəs Məryəmin fiquru da bəzədi. Bu- rada ilk ibadət 1963-cü ildə baş tutdu, bun- dan əlavə, bu duz şaxtalarında bir neçə müalicə sanato riya ları da mövcuddur. Bu- rada bronxial asma, nəfəs yolları xəstəlikləri, dəri xəstə likləri müalicə olunur. Müalicə şaxtaların spesifik iqliminə, yüksək rütubətliliyinə (69–70%), NaCl-un yüksək mövcudluğuna, eləcə də maqnezium, kalium elementlərinin olmasına əsaslanır. İndi duzun illik dünya üzrə istehsalı 175 milyon ton təşkil edir. NaCl-un istifadə dairəsi çox genişdir: həm yeyinti məhsulu, həm konservləşdirici, həm də 1500 adda materialın alınmasında istifadə olunan xammaldır. Almaz Tağıyeva,
Sevda Rəfiyeva, kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dos., aparıcı elmi işçi 76 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 XX əsrdə elmi ixtiralar nəticəsində məlum oldu ki, davamlı hərəkət-dəyişiklik bütün kainat sisteminə aiddir. Bu mənada fasiləsiz dəyişiklik və sabitsizlik sistemin mahiyyətini təşkil edir. Dünyada sabit bir şey yoxdur. Digər tərəfdən, mütəmadi olaraq bədənimiz, düşüncələrimiz və vərdişlərimizdə də dəyişikliklər baş verir. XX əsrdə ortaya çıxan bu ixtiralar göstərir ki, təbiətin əsas qanununu dəyişiklik prosesi təşkil edir.
Edvin Habll digər korifey alimlər kimi öz ideyalarının dəqiqliyinə inanırdı. Habll kainatın genişləndiyini sabitsizlik qanunları əsasında müşahidə etmişdir. Spektroqrammaya dair kəşfləri ilə Habll göstərdi ki, ulduzlu səma sabit deyildir. Onun nəzəriyyəsinə görə, qalaktikalar güclü sürətlə hərəkət edir və kainatı təşkil edən hissələr müxtəlif tərəflərə səpələnmişdir. Məşhur Habll teleskopu alimin şərəfinə adlandırılıb. Habll 1953-cü ildə vəfat etmişdir. Üç il sonra Hyunson və onun qrupu Habll qanunu olaraq bilinən nəzəriyyənin əsasında 10–12 milyard il bundan əvvəl sirli şəkildə baş vermiş dünyanın yaradılışı ilə bağlı Böyük Partlayış və ya Biq Bənq adlandırılan nəzəriyyənin əsaslarını qoydular. Genişlənən kainatda yeni kosmik fəlakətlər və kataklizmlər baş verir. Biz kainatda məhv olan və yenidən əmələ gələn ulduzlar sistemini mütəmadi olaraq müşahidə edirik. Nəticədə Habll kainatda qalaktikaların hərəkət etdiyini sübut etdi. Habllın bu ixtiraları hal-hazırda da öz yeniliyini və funksionallığını mühafizə edir. 2. Albert Eynşteyn və işığın yayılma möcüzəsi Eynşteyn təsadüflərə inanmırdı və təbiətin ciddi qanunlar ilə idarə olunduğunu düşünürdü. Məhz məşhur sözü də bunu təsdiq edir: “ Tanrı zər atmaz”.
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 XX əsrin
möhtəşəm
ixtirası Edvin Habll Albert Eynşteyn Albert Eynşteyn bizə zaman və uzaqlığın nisbi olduğunu göstərdi. Onun nisbilik nəzəriy - yəsi iki əsasa istinad edir. 1– Hərəkət nisbidir, 2 – Kainatdakı ən yüksək sürət işığın sürətidir. İşıq enerjinin bir növüdür. İşıq, eyni zamanda ən yüksək sürətli foton cərəyanı olmaqla birlikdə, elektromanietik dalğadır. Nəticə ola - raq heç bir cisim işıqdan daha sürətli hərəkət edə bilməz. Eynşteyn çox sadə və insanlarla isti münasibət yaradan biri idi. Harvard Universite- tinin elm tarixi üzrə professoru İ.Kohen Eynşteynlə bağlı maraqlı bir məqamı açıqlayır. Belə ki, bir vaxtlar Amerikanın məşhur nəşr evlərindən biri nisbilik nəzəriyyəsi haqqında populyar kitab nəşr etmək istəyi barəsində elan verdi. Məqsəd anlaşılan bir şəkildə nis- bilik nəzəriyyəsinin açıqlanması idi. Müsabi - qəyə göndərilən yazılar geniş oxucu kütləsinin başa düşə biləcəyi tərzdə yazılmamışdı. Ancaq bir yazı var idi ki, o müxtəsər və anlaşılan şəkildə yazılmışdı. Burada fikirlərin açıqlığı, mövzunun dərinliyi və arqumentlərin dəqiq olması yazının mahiyyətini ortaya qoyurdu. Təəccübedici o oldu ki, bu yazının müəllifi Albert Eynşteyn idi və komissiya onun yazısını ən yaxşı elmi-populyar yazı olaraq qəbul etmişdi. Eynşteynin məşhur ifadələrindən biri də bu idi – “Mütləq zaman olmadığı kimi mütləq məkan da yoxdur”. Deyilənlərə görə, cavan yaşlarından eti - barən Nils Bor öz həmyaşıdlarından hərtərəfli şəkildə fərqlənirdi. Sakit, atletik bədənə sahib və zarafatcıl biri idi. Sirli və qorxuducu ada malik olan (kvant fizikası, atomdaxili hissələr) kvant mexanikası nisbilik nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, formaca çox sadə və istifadə imkanları çox olan nəzəriyyədir. Ancaq bu nəzəriyyənin təsvir etdiyi dünya qəribə görsənir və hətta bəzən qorxuducudur. Kvant nəzəriyyəsinin başlan ğıcı məşhur alim Maks Plankın 1900-ci ildəki tədqiqatlarına əsaslanır. O, kəşf etmişdi ki, işıq və digər işığabənzər for- malar kvant adlandırılan enerji hissəciklərini özündə cəmləşdirir. Borun ilk nəzəriyyəsi İngiltərədə nəşr olunur, lakin çox tənqidə məruz qalır. Eynşteyn kimi, digər elm adamları da bunun ixtira olduğunu qəbul edirlər və 1922-ci ildə o, Nobel mükafatı alır. İlkin olaraq, qeyd edə bilərik ki, kvant mexanikası İsaak Nyuton nəzəriyyəsini əsaslı şəkildə qəbul etmir. Rezerford Kembric Universitetində klassik atom nəzəriyyəsini tənqid etdiyində Nyuton nəzəriyyəsinin müda - fiəçi ləri olan professorlar ona qarşı çıxırdılar. Kembricdə bu professorları “köhnə öküzlər”– old bulls adlandırırdılar. Nils Bor 2 il sonra atoma dair Rezorford təli mindən sonra özünün elmi hipotezini təqdim etdi. Ona görə elektron- lar atomun daxilində onlar üçün müəyyən olun muş enerjiverici vəziyyətdə mövcuddurlar. Kvant fizikası dünyanı iki hissəyə ayırır. Makrokosm (daha böyük atomların obyekti) və mikrokosm (atom daxili hissələr). Bu mənada biz heç bir zaman dəqiq olaraq elektronların hərəkət kordinatlarını müəyyən edə bilmərik. Biz ancaq onun vəziyyətini və ölçülərini müəyyən edə bilərik. Bor ilə Eynşteyn arasında olan dialoq da bu kontekstdə çox maraqlıdır. Eynşteyn: – Kvant mexanikası çox böyük nəzəriyyədir. Ancaq daxili səsim mənə deyir ki, o son ixtira deyil. Bu nəzəriyyə çox şeyi əhatə edir, ancaq biz yenə də əsas cavaba yaxınlaşmırıq. Bütün hallarda mən inan mıram ki, Tanrı zər atır. Bor: – Bizim işimiz Tanrıya dünyanı necə idarə edə biləcəyini göstərmək deyil. Kvant mexanikası atomdaxili dünyaya enərək oradakı həqiqətlərin bizdən asılı olmadığını, kainatdakı hər şeyin bir-biriylə bağlı olduğunu göstərdi. Beləliklə, Nyuton fizi - kasından fərqli olaraq, yəni maddənin bilyard topu kimi qatı, sərt, ölçülə bilən və bir-birindən müstəqil obyektlər olduğu fikri də öz mahiyyətini itirdi. Kvant mexanikası sonsuz ehtimallar daxilində qeyri-müəyyənliyi müdafiə edir.
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Nils Bor
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|