“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Belə bir elm var – məntiq
- Əvvəlcə Pifaqor
- İkinci gəliş
- Vegetarianlıq: xeyir, yoxsa ziyan
- Vegetarianlığın xeyri
- Vegetarianlığın mənfi cəhətləri
ölkələrdə onlardan çox, bəzilərində isə azdır. Bitki əsaslı pəhriz saxlayan insanların sayına görə absolyut rekord Hindistana məxsusdur, burada vegetarianlar əhalinin 80% -ni təşkil edir. Lakin bu təəccüblü də deyil. Əksəriyyət hindlilər üçün inək indiyə kimi müqəddəs heyvan sayılır və onu kəsib bifşteks hazırlamaq ən böyük günahdır. Əhali çoxluğu olan Çində də ətə deyil, ənənəvi olan düyüyə və tərəvəzə üstünlük verilir. Yapon mətbəxində heyvan mənşəli qidalar keçmiş zamanlardan etibarən əsla donuz və mal əti ilə deyil, dəniz məhsulları ilə təqdim olunur. Lakin Amerika və Avropada vegetarianlıq nisbətən son dövrdə yaranıb və onun pərəstişkarları hələ ki azlıq təşkil edir, cəmi 5 %. Bitki mənşəli qidaların “missionerləri” öldürülməyə məruz qalmış heyvanların və quşların həyatından dəhşətli təsvirlər olan ədəbiyyatı geniş yayır, “Makdonalds”ları hamburgerləri ilə birgə boykot edirlər. “Qrinpis”ə dəstək olaraq, heyvanlar üzərində təcrübə aparmağa qarşı protest edirlər. XX əsrin əvvəlində məşhur yazıcı Frans Kafka akvariumda balıqlara diqqətlə baxaraq nə isə deyir: “İndi mən sizə sakitcə baxa bilərəm, mən daha sizi yemərəm”. “Qəsr” və “Məhkəmə”nin müəllifi heç bilməzdi ki, onun bu təsadüfi ifadəsi vegetarianların “mən heç kimi yemərəm” şüarına çevrilərək tarixə düşəcək.
Vegan adlanan ciddi vegetarianlar, həqiqətən heç kimi yemir. Onların fikrincə, qaçan, uçan və üzən hər şey insana qida kimi xidmət etməməlidir. Bəzi vegetarianlar, hətta bal da yemir, çünki o “arıların istismarından yaranan məhsuldur”.
Sübutsuz qalmamaqları üçün bitki mənşəli qidanın tərəfdarları insana ət yeməyin nə üçün zidd olmağı barədə ətraflı izahat verirlər. Onların əsas arqumenti budur: bizim orqanizm təbiətcə heyvan mənşəli qidalar üçün uyğun deyil. Və hamıya aydın olsun deyə, insanı yırtıcı heyvanlarla müqayisə edirlər. Həqiqətən, oxşarlıq azdır. Yırtıcılarda qurbanı parçalamaq üçün iti dişlər və caynaqlar vardır, amma insanda dişlər o cür inkişaf etməmişdir və caynaqlar əvəzinə isə dırnaqlar vardır. Ətin daha yaxşı həzm edilməsinə turş mədə şirəsi kömək edir: bütün yırtıcılarda onun turşluğu insanda olduğundan daha çoxdur. Bitki mənşəli qidanın həzmi üçün vacib olan uzun bağırsaq yırtıcıya lazımlı deyil, ona görə onların bağırsağı insanda olandan bir neçə dəfə qısadır. Bu yolla, vegetarianlar nəticə çıxarır: insanlar– yırtıcı deyil, ona görə də onlar ətlə qidalanmamalıdırlar. Lakin əgər insanı otyeyən heyvanlarla müqayisə etsək, oxşarlıq daha az olacaqdır. Otyeyənlərdə minasız, düz, çeynənən səth ilə azı dişlər və iti kəsici dişlər vardır. Bir halda ki, sərt bitki qidalarından azı dişlər tez ovulur, təbiət otyeyən heyvanlarda dişlərin daima yenilən - məsinin qeydinə qalmışdır. Bitki kütləsinin fermentasiyası üçün adaptasiya olan otyeyənlərin böyük (bəzən hətta ayrıca kameralara bölünən) mədəsi də insan mədəsinə oxşamır. Turşluq da onda daha az olacaq. Hətta bağırsaqları da insandakı kimi deyil. İnək və dovşanlarda o təxminən bədəndən iyirmi dəfə uzundur, insanda isə – səkkiz. Belə çıxır ki, bitki qidası da bizə uyğun deyil. Bu qida paradoksunu bioloqlar çoxdan bəri izah ediblər. Məlum olub ki, insanı nə otyeyən nə də yırtıcı heyvana aid etmək olmaz. O, bioloji əcdadı meymun kimi hər şey yeyəndir. İnsan orqanizmi elə yaradılmışdır ki, eyni dərəcədə həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidaların öhdəsindən yaxşı gəlir. Və vegetarianların insanların əvvəldən ot yeməkləri haqda fərziyyəsi yanlışdır. “Bizim ulu əcdadlarımız yalnız bitki mənşəli qidadan istifadə edirdi” – veganlar sakitləşmir. Bəs qaya üzərində mamont və digər heyvanların ovu təsvir olunmuş şəkillər necə olsun? Heç kim mübahisə etmir, ilk insan yeməli meyvə və bitki kökləri ilə qidalanırdı, amma əgər imkan düşsə idi ətdən də istifadə edirdi. Antropoloqlar hesab edir ki, heyvan mənşəli qidaya ən kəskin keçid Buz dövründə olmuşdur, nə zaman ki bitkilərin çoxu buz bağlamışdır. Bu ağır şəraitdə insan məcbur idi ki, ət pəhrizinə riayət etsin. Belə çıxır, vegetarianlıq nəzəriyyəçiləri səhv ediblər: əcdadlarımız yalnız bitki ilə qidalanmayıb. Lakin baxmayaraq ki, vegetarianlıq təbiətcə insana uyğun deyil, o yenə də meydana gəldi. Əvvəlcə Pifaqor: Ət yeməyindən dərk edilmiş şəkildə imtina edən insanlar haqqında ilk etibarlı məlumat eramızdan əvvəl təqribən IV-V minilliyə aid edilir. Allahlarla uğurlu ünsiyyətdə olmaq və sehrli ayinlər keçirmək üçün qədim Misir kahinləri vegetarian olurmuşlar. Bəlkə, bir çox Misir allahlarının heyvani siması öz rolunu oynamışdır, bəlkə də ola bilsin, ayinin xidmətçiləri ehtiyat edirdilər ki, yeyilmiş canlı məxluqların ruhu fövqəl qüvvələr ilə mükəmməl dialoqa girməyə mane olur. 87 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Qədim Yunanıstanda vegetarianlıq daha gec, antik - lik dövründə meydana gəlmişdi. Və onun yaranma səbəbi artıq başqa idi. Heç bir mistika. Sadəcə mütərəqqi yunanlar düşündülər: bitkilərlə yaxşı qidalana biləriksə, nəyə görə günahsız heyvanları öldürək? Sokrat, Platon, Dioqen, Plutarx və bir çox başqa filosoflar vegetarian olmuş və öz işlərində bitki tərkibli pəhrizin əlverişliliyi barədə fikirlər irəli sürürdülər. Lakin vegetarianlığın yayılmasında açar rolunu eramızdan əvvəl VI əsrdə Pifaqor oynamışdır. Məşhur filosof və riyaziyyatçı ruhun köçməsinə inanmış və buna görə də heyvan əti yeməkdən qəti imtina etmişdir. Onun çoxsaylı şagirdləri, nüfuzlu ailələrdən olan gənc adamlar da müəllimlərinin örnəyi ilə bitki mənşəli pəhrizə keçmişdir, bu dünya tarixində ilk “vegetarianlar cəmiyyəti” idi. “Vegetarianlıq sağlamlığa zərər yetirməz ki?” – pifaqorçuların yaxınları narahat olurdu. Bu sualı eramızdan əvvəl IV əsrdə dahi həkim Hippokrat cavablandırmışdır. Sağlam qidalanma haqqında danışarkən o, vegetarianlığı da təqdir etmişdir. Avropada qədim yunan sivilizasiyasının tənəzzülü ilə vegetarianlıq da uzun müddət unuduldu. Bitki tərkibli pəhrizə yalnız bəzi dini icmaların nümayəndələri, xristian asketləri və rahib-münzəvilər riayət edirdi. Qalan insanlar isə nə oldu onunla qidalanır vəmənşəyi haqda düşünmürdülər. İkinci gəliş Vegetarianlığa olan maraq İntibah dövründə qayıtdı, lakin Leonardo Da Vinçinin hər cür yeniliklərinin həvəskarlarından başqa ətdən imtina edən az idi. Yalnız XIX əsri ortalarında vegetarianlıq kütləvi xarakter kəsb etməyə başlayır. Rəsmi olaraq hesab olunur ki, ingilislər yenidən vegetarianlığı aşkar etmişlər. Bütün şərq dəbi ilə bərabər onlar Hindistandan (özünün ən böyük koloniyası) qədim hind Veda dininin ideyalarını da gətirmişlər, hansı ki, yemək üçün canlı məxluqları öldürməyi qadağan edir. Vegetarianlar 1842-ci ildən özlərini “vegetarian” adlandırmağa başladılar. Terminin müəllifi “Britaniya vegetarian cəmiyyəti” nin yaradıcısıdır. Latın sözü “vegetus” onlar üçün daha müvafiq olmuşdur, belə ki, o, “sağlam, gümrah, təmiz” mənasını verir. Tam simvolik olmuşdur, çünki səslənməsinə görə o, ingiliscə “vegetable” olan tərəvəz sözünü xatırladırdı. İngiltərədən vegetarianlıq tədricən bütün Avropaya və Amerikaya yayılırdı. Qərb vegetarianlığının əsas məqsədi hindlilərdə olduğu kimi, müdafiəsiz heyvanların ölümündən imtina idi. Qərəzli politoloqlar iddia edir ki, Avropalılar üçün iqtisadi böhran və onun ardınca ət qidasının bahalaşması mühüm rol oynamışdır. O zamandan vegetarianlıq yoxa çıxmamış, lakin heç tələbatı da böyük deyildi. Bitki əsaslı pəhrizi daha çox ekstatik (şövqlü) ziyalılar saxlayırdı:Rusiyada qraf Tolstoy, Amerikada həkim-naturopat Herbert Şelton, Hindistanda şair Rabindranat Taqor, İngiltərədə dramaturq Bernard Şou başda olmaqla. Populyarlığını isə XX əsrin sonlarında qazanmağa başladı, nə zaman ki, həkimlər sübut etdi ki, ətsiz yaşamaq mümkündür. Belə bir tarixçə.
Son illikdə vegetarianlıq dünyəvi cəmiyyətdə ən çox müzakirə olunan mövzu olub. Bəziləri bu qidalanma metodikası və həyat tərzinə dəstəklə çıxış edir, bəziləri isə qəzəbli şəkildə onun ziyanlı olduğunu sübut edirdi. Sözsüz ki, hər iki tərəfin öz dəstəyinə dair çoxlu dəlilləri və tutarlı arqumentləri var, lakin ümumi rəy indiyəcən mövcud deyil. Ona görə də bu müba hisədə hansı mövqeni tutmağa hərə özü qərar verməlidir. Vegetarianlığın xeyri Amerika həkimləri iddia edir ki, vegetarianlar yoğun bağırsaq xərçənginə yoluxmağa daha az meyillidirlər. Əslində, heç bir xüsusi tədqiqat aparmadan da hər kəs bilir ki, tərəvəz və meyvələr faydalı qida lifləri ilə zəngindir. Onlar bağırsağın normal fəaliyyətinə kömək edir, öd ifrazını və mədəaltı vəzinin şirə ayırmasını yaxşılaşdırır. Məhz buna görə vegetarianlar daha sağlam bağırsaq və mədəaltı vəzinə malikdir, bu isə öz növbəsində bir çox xəstəliklərin yaxşı profilaktikası deməkdir. O faktı nəzərə almaq lazımdır ki, vegetarian qidalanmasında duzdan az istifadə olunur. Bir qayda olaraq, duz bütün ət yeməklərinə əlavə olunur, bu da orqanizmdə suyun saxlanmasına gətirib çıxarır, qan damarları və böyrəyə ağırlığı artırır. Bitkilərdə bədənin su balansının tənzimlənməsinə kömək edən kalium və maqnezium kimi minerallar mövcuddur. Bunu, sözsüz ki, vegetarianlığın müsbət cəhəti hesab etmək olar. Bir çox tərəvəzlərin tərkibində elə maddələr var ki, yüksək arterial təzyiqə təsir edərək onu aşağı sala bilər. Britaniya alimləri sübut edib ki, ət məhsullarının qida rasionundan tam təcrid edilməsi göz kataraktı inkişafı riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Alimlər, həmçinin qeyd ediblər ki, vegetarianlarda dərinin vəziyyəti və bənizi daha yaxşıdır, nəinki ənənəvi qidalanma siste - mindən faydalanan insanlarda. Onların fikrincə, bu, bağırsağımızın zərərli toksinlərdən yaxşı təmizlən - məsinə imkan verən vitamin və bitki liflərinin çox istifadə edilməsi ilə əlaqədardır. Vegetarianlığın mənfi cəhətləri Vegetarianlığın üstünlüklərinə baxmayaraq, bu qidalanmanın danılmaz mənfi cəhətləri də vardır: B12 vitamini çatışmazlığı – sübut olunmuş faktdır ki, bütün vegetarianlar B qrupu vitamini çatışmaz - lığından əziyyət çəkir, bu səbəbdən də bir çox nevroloji pozuntulara meyillidilər, həmçinin bu vitamin hüceyrə artımı və qan hüceyrələrinin formalaşması üçün vacibdir. Mikroelementlərin çatışmazlığı – vegetarianların orqanizmində kalsium, dəmir, sink çatışmır, çünki bu 88 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|