Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Adil Әsədov
- Dilarə Müslüm‐zadə
siologiya, kulturologiya və siyasi elmlər tərəfindən öyrənilməsini qəbul etmə məmiz anlamına gəlmir. Bu istiqamətdə təd qiqatlar Azərbaycanda da həyata keçirilir. Nə qədər konkret biliklər olsa, o qədər yaxşıdır. Lakin filosof kişi və qadın arasında müxtəliflik və anlaşma haqqında fikirləşərkən digər cinsin identikliyinin nədən ibarət olmasını izah etmək qabiliyyətinə malikdir. Әlbə ə, Qərbdə və Şərqdə bu məsələyə müxtəlif cür yanaşırlar, burada bir çox şeylər mədəniy yətdən, ənənə ‐ dən, şüurdan asılıdır. Hə a müxtəlif cəmiy ‐ yətlərdə müasirliyə cəhdlə yanaşı, başlanğıca, arxaikaya qayıdış ten densiyaları da müşahidə olunur və bu, bir qayda olaraq, kişilərin domi ‐ nant lığı ilə bağ lıdır. Bununla belə, proble ‐ matikanın mahiy yəti hamı tərəfindən qəbul edilir. Adil Әsədov (AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu, Estetikanın nəzəri və tətbiqi problemləri şöbəsinin müdiri). Düşünürəm ki, bu gün filosof, faktiki olaraq, mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqələrində modera tor kimi çıxış edir. Həm də qeyd etmək istəyirəm ki, bir tərəfdən mövcud mədəniy yətlər, digər tərəfdən isə o mədəniyyətlər ara sında ki, biri mövcuddur, digəri isə möv cud olma lıdır. Bu aspektləri ayrı‐ayrılıqda nəzər dən keçirək. Filosofun roluna münasibətimi təqdim etmək üçün öz fikrimin aydınlaşdırılmasında adi sosial sxemdən istifadə etmək istərdim. Hər bir tam suveren millətdə sanki birgə şəkildə dörd mədəniyyət tipi mövcuddur: cəngavər, icma, zadəgan, şəhər. Bu mənada, hər bir millətin su‐ verenliyi və beynəlxalq nüfuzu, ilk növbədə, bu mədəniyyətlərin daşıyı cılarının keyfiyyət parametrləri və nisbəti ilə müəyyənləşir. Әgər əkinçilik mədəniyyəti yoxdursa, bu millət kifayət qədər təminatlı ola bilməyəcək. Eləcə də cəngavərlik mədəniyyə tinin daşıyıcılarının miqdarı kifayət qədər deyilsə, o millət öz təhlükəsizliyini təmin edə bilməyəcək. Şəhər mədiyyətinin daşıyıcıla rının kəmiyyəti qədərində olmazsa, onda o millət yetərincə sivil ola bilməz. Aristokratik mədəniyyətin daşıyıcılarının miqdarı lazımi səviyyədə ol‐ mazsa, bu millət tam suveren ola bilməz, yalnız vahid sosial orqanizm kimi suveren millət ola bilər.
Fəlsəfə hər zaman, bir növ, mövcud olan sosiumların daxilində (yəni yuxarıda qeyd olu ‐ nan sosiomədəni qruplar arasında) dünyagö ‐ rüşlərin ortaq vəziyyətini və ya bir‐birini əvəz edən mədəniyyət tiplərinin arasında olan keçid vəziyyətlərini fiksə edir. Bu səbəbdən də filoso‐ fun vəzifəsi dünyagörüşünü formalaş dır
‐ maqdan ibarətdir. Bu həm də fəlsəfənin rolu dur. Fəlsəfə dünyagörüşünün yaradılması və ra si onal ‐ laşdırılması ehtiyacından yaran mış dır. Fəlsəfi fəaliyyətin bu istiqaməti, o cümlədən fəlsəfi təfək ‐ kürün təşəkkülünün bila vasitə əxlaqi ideal ların dinamikası ilə bağlı lığında ifadə tapır. Çünki hər bir dövrdə davra nış mədəniyyəti bu və ya digər konkret əxlaqi keyfiyyətə əsasən formalaşır: döyüşkən qədim dövr üçün igidlik, orta əsrlə ‐ rin kənd mühiti üçün mehribanlıq və mər ‐ həmətlilik, Yeni dövr ticarətçiliyi üçün azadlıq və tədbirlilik başlıca əxlaqi dəyər mahiyyəti daşımışdır. Yeni dövrün materializm və deter‐ ministik elmi insana dünyanı azad və tədbirlə idarə etməyə sanki ontoloji əsas verirdi. Bu gün dünyada bir çox şeylər dəyişilir və əxlaqi idealların dinami ka sını anlamaq üçün fəlsəfi təfəkkürə zərurət yaranır. Hər bir dövrün təfəkkürünün «Dünyanı nə idarə edir?» sualına cavabı da özünəməxsus olmuşdur. Qədim dövr dünya proseslərinin hərəkətverici qüvvəsinin universal səbəbini Dünya İradəsi – Tale ilə, Orta əsrlər – ilahi iradə ilə, Yeni dövr isə – qanunlarla eyniləş dirirdi. Buna müvafiq olaraq, bu və ya digər dövrdə biliyin bu və ya digər paradiqması mütləq olmuşdur. Görünür, elə bu səbəbdən də qədim dövr üçün mifologiya, orta əsrlər üçün din, yeni dövr üçün nəzəri təbiətşünaslıq mütləq həqiqət statusu əldə etmişdir. Mifolo giyanın predmetini, özünün saysız‐hesabsız təzahür ‐ ləri ilə, Dünya İradəsi – Tale, dinin predmetini – ilahi iradə, nəzəri təbiət şünas lığın predmetini isə təbiət qanunu təşkil edir. Güman edirəm ki, deyilənlər mənim o fik ‐ rimi aydınlaşdırır ki, bu gün, Yeni dövrün əvəz ‐ ləndiyi bir zamanda, filosof insanın dünyada öz yaşayışını təmin etməsi üçün yeni ontoloji əsaslar verə biləcək dünyagörüşü perspektivini axtarmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu,
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 çox çətin məsələdir. Lakin bu məsələlər bizim multimədəni, qloballaşan, dinamik dünya mız ‐ da mədəniyyətlərarası qarşı lıqlı əlaqələrdə nəzərdən keçirilir.
logiya və Hüquq İnstitutu, Etika şöbəsinin apa ‐ rıcı elmi işçisi). Şərq və Qərb mədəniyyətləri və sub mədə ‐ niyyətləri, millətlər arasında mövcud olan müxtəlifliklər, fikrimizcə, bu gün qarşılıqlı anlaşmanın hər hansı bir ümumi prinsiplə rinin qəbulunu tələb edir. Milli maraqlarda kompro‐ mis axtaran və dünya kontekstində bir çox hal‐ larda aydın olmayan, müxtəlif cür anlaşılan siyasətə tədricən keçid də müəyyən dərəcədə buna sübutdur. Әgər «ikiqütblü» dünyanın, nisbi sabit və müəyyən mənada, aydın olan, sərt şərtlərində, milli dövlət üçün «böyüyün ardınca getmək» üstün tutulurdusa, müasir di‐ namik, siyasi məkanda çox şeylər dəyişilib. Bu gün dünya məhz özünün hər şeyə təsir gücünə malik «çoxqütblülüyü», yüksək səviyyədə qeyri‐müəyyənliyi ilə xarakterizə olunur. Və buna müvafiq olaraq, dövlətlər, millətlər arasında qarşılıqlı əlaqə lərdə meydana çıxan humanitar problemlər siyasi aktyorlar üçün mahiyyət kəsb etməyə başlayır. Beynəlxalq münasibətlərin fəlsəfə sində onu şərtləndirən və ola bilsin ki, per sonallaşdırmağa sövq edən fəlsəfi möv qeyin formalaşmasına ehtiyac yaranır.
«Çoxqütblülük», prinsip olaraq həm siyasə ‐ tin, həm iqtisadiyyatın və hə a mədəniy yətin inkişaf rəqabətini aktuallaş dırır. Həm də bu rəqabət, yüksək səviyyədə müxtəlif növ xərc ‐ lərlə birləşdirilərək, fərqli siyasi, iqtisadi, mədəni, hərbi şərait və böhran, qarşıdurmalar, qeyri‐bərabər inkişaf səviyyəsi fonunda baş verir. Bəzən öz aralarında rəqabət aparan müx ‐ təlif biznes elitasının, siyasi elitanın, cəmiyyətin özünəməxsus submədə niy yətə və dəyərlərə malik fərqli təbəqələrinin inteqrasiyasını reallaş ‐ dırmaq getdikcə daha çətin olur. Submədəniy ‐ yətlərin dialoqu sanki ictimai həyatın müxtəlif sahələrini və səviy yələrini əhatə edən dərin dəyişikliklərin kəsişməsində qərarlaşır. Bəs görəsən, bu rəqabət necə tarazlaşdırıla bilər. Amerikan sosioloqu Q.Blumer kommu‐ nikasiya formalarını təhlil edərək belə qənaətə gəlmişdir ki, neqativliyin, təcavüzkarlığın azal ‐ dılması vətəndaşların siyasi mədəniyyət lərinin səviyyəsinin yüksəldilməsi, vətəndaş cəmiy ‐ yəti mədəniyyətinin inkişafı cəmiyyətdə tole ‐ rantlığın və fikir plüralizminin gücləndiril məsi ilə bağlıdır. Görünür, biz daha çox hər bir konk ret dövlətin və cəmiyyətin çoxsaylı, qlobal, ümumbəşəri mədəniyyətlərarası dialoqu pro ‐ ses lərindən danışmaqda haqlıyıq. Bu keçid bir çox şeylərə – iqtisadiyyata, siyasətə, dövlətin suverenliyinə və s. – fərqli cəhətdən baxmağa vadar edir. Müasirliyin bir tendensiyasını da informa‐ sion mübadilənin həcmi və onun fərdin, qru ‐ pun, millətin identikliyinə təsiri müəy yən ləşdirir. Bu gün dünyada, coğrafi məsafədən və mədəni müxtəliflikdən asılı olmayaraq, bütün millətlər eyni informasiya mənbəyinə bağlıdırlar, virtual kommunikasiya proseslə rinin iştirakçıları, bəzən isə «girovudurlar». Virtual şəbəkələrə nəzarət və onların qeyri‐rəsmi şəkildə inzibati nəzarə ‐ tinin həyata keçirilməsi bu gün hərbi potensial‐ dan az əhə miyyət kəsb etmir. Şəbəkə birlikləri cəmiyyət həyatının kommunikativ təşkilindən yaran dıq
larına görə onlar insanların və ya qrupların bir‐birinə qarşılıqlı təsirinə səbəb olan, bir növ, kommunikativ interaksiyaların «sıxıl ması» kimi nəzərdən keçirilə bilər. Bu səbəb dən də müasir dövr iqtisadiyyatdan, siya ‐ sət dən, beynəlxalq münasibətlərdən, gücdən daha çox dünyada informasiyanın sürətlə inkişafının payına düşən ümumi gəlirə əsas ‐ lanır. Lakin eyni zamanda hamı, bu və ya digər səviyyədə, bir çox hallarda sıxışdırılan və saxtakarlıqlarla, simulyasiyalarla əvəz edilən «həqiqətin istehsalçılarına» çevrilir. Buna görə biliyə, fəlsəfəyə, filosofa ehtiyac kəskinləşir və eyni zamanda sanki bunun əksi olaraq, bəlkə də, bizim adət etdiyimiz ənənəvi mədəniy ‐ yətin mühüm xüsusiyyətləri silinir. Nəticədə müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri arasında həyata keçən qarşılıqlı kommunikativ əlaqələr mədəniyyətlərarası təsir xüsusiy yə tini itirir. Mövcud şəbəkələr fərdlərarası münasi bət ‐ ləri millətdən, vətəndaşlıqdan kənar, «dünya sosiumu sinergiyasını» özündə cəmləşdirən, spontan şəkildə yaranan, böyük təsir potensi ‐ alına malik strukturlar ətrafında konsolidasiya 30 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|