sıx, kürə və oval formadadır, yarpaqları
lansetşəkilli, parlaq, gümüşü rəngli olub zoğ
üzərində qarşı‐qarşıya düzülür, görkəmi və
rəngi ilə ağaca gözəllik verir.
Bitki birevli, çiçəkləri isə iki cin siyyətlidir.
Çiçək topası salxımlıdır. Bu sal xımlar yazda
əmələ gələn zoğların yarpaq qoltuqaltıla
‐
rından çıxır. Çiçəklər 4‐5‐ci sıra budaqlar
üzərində yaranır. Zeytun mayda çiçəkləyir
(şəkil 1). Çiçəkləri 4 ləçəkli (2 erkək və 1 dişi)
və sarımtıldır. Çiçək salxımları erkən yazda
əmələ gəlməyə başlayır, apreldə əmələ
gələnlər isə tədricən böyüyüb may ayında
açılır. Buna görə də zeytunun çiçəkləmə
vaxtında arada şaxtalar olsa da, çiçəklərin
hamısı tələf olmur. Bir çiçəyin ömrü 3–4 gün,
salxımın çiçəkləməsi 4–6 gün, kütləvi
çiçəkləmə isə 8–12 gün davam edir. Çiçəkləmə
havanın temperaturu 15–20
0
C olduqda
başlayır. Zeytun, əsasən, küləklə (anemofil)
tozlanan bitkidir.
Meyvəsi oval, yumru, uzunsov formalı, orta
irilikdə (2–5 q.) olur, meyvə ləti qırmı zımtıl ya
da qara olur, yağlıdır. Çəyirdəyin ucları küt və
ya şişdir, çox bərkdir. Meyvənin çəkisi 5–18 q‐dır.
Toxumdan çıxan ağacların çox qüvvətli və
dərinə gedən kökləri olur. Mil köklərindən
başqa ətrafa uzun köklər ayrılır. Zeytun
kökləri olduqca qüvvətlidir. Qayaların,
daşların arasına girərək özlərinə rütubət və
qida tapmağa qadirdirlər.
Qələm və pöhrə ilə çoxaldılan ağacların
kökləri bir qədər zəif olur, dərinə getməyib
torpağın üst qatlarında yerləşirlər. Zeytun
ağacı çox yavaş böyüyür, uzunömürlüdür.
Zeytun ağaclarında aktiv boyatma havanın
orta temperaturu 24–26
0
C şəraitində iki mər ‐
hələdə gedir:
1. Әn intensiv boyatma apreldən iyunun
sonuna qədər.
2. İyunun sonundan sentyabrın ortalarına
qədər.
Havanın orta temperaturu 8–10
0
C şərai ‐
tində ağaclarda boyatma çox yavaş gedir.
Havanın temperaturunun 30–35
0
C‐yə qədər
yüksəlməsi şəraitində ağaclarda boyatma pro ‐
sesi dayanır. Sortlardan asılı olaraq zeytun
ağac larının illik boyu müxtəlif olur. Prof.
İ.M.Axundzadə ağaclarda zoğların illik boyuna
görə sortları 3 qrupa ayırır.
1. Qüvvətli illik zoğları olan (boyu orta
hesabla 35–55 sm): Azərbaycan zeytunu, sevil ‐
yano, nikitski – I, qordal, nadvijskiy, neva ‐
dilyo, şirin zeytun, Mission.
2. Orta boylu illik zoğları olan sortlar: (orta
hesabla 30–35 sm): Raso, aqopsina, otur, della
madonna, qara zeytun, dolçe‐del‐Marokko və s.
3. Zəif illik zoğları olan sortlar (orta he ‐
sabla 30 sm‐ə qədər): Armudu zeytun, asko ‐
lana, buzovna zeytunu, dolmatskaya, kore djiolo,
krımskaya, leççino, mission, nikitskaya‐II, qor‐
val, pikvalis, tolqamskaya, tossiyskaya və s.
Yunanıstanda, Livanda, Anadoluda, İs‐
paniyada, İzraildə min illik zeytun ağaclarına
tez‐tez rast gəlinir. Suriyada və İsraildə 2 min
illik ağaclar da var.
Yaşlı zeytun ağaclarının torpaqüstü his səsi
tamamilə məhv olmur, köklərindən çıxan çoxlu
cavan pöhrələr ağacın cavanlaş ma sına imkan
verir. Bir yerdə zeytunun kökü asanlıqla itmir.
Bu səbəbə görə də zeytun əbədi yaşayan
ağaclar sırasına daxildir.
90
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Şəkil 1
ZEYTUNUN XARİCİ ŞӘRAİTӘ
TӘLӘBİ
İşığa tələbi: Zeytun öz vətəni olan yer lərdə
cır halda seyrək meşələrdə bitir. Ağac larda ən
tez yetişən meyvələr yaxşı işıqlanan
hündürlükdə olan budaqlarda qeydə alınır.
Çətirin ortasında olan meyvələr gec yetişir. Sıx
əkilən ağacların çətiri həmişə ensiz, uzun və
zəif budaqları ilə fərqlənir. Ağacın çətirində
havanın, günəşin olması ona yüksək fotosin‐
tez effekti yaradır. Ona görə də zeytun
ağaclarının budanması mühüm yer tutur.
İ.A.Jiqareviçin çoxillik tədqiqatları göstərir ki,
sıx əkində olan zeytun ağaclarının kölgədə qalan
işıq düşməyən budaqlarında maya
lanmış
çiçəklər 1,35% olduğu halda, işıq altında olan
budaqlarda mayalanmış çiçəklərin miqdarı
4,05% olmuşdur. Bunlar onu göstərir ki, zey‐
tun ağacı işıqsevən bitkidir.
Havanın fəal temperaturuna tələbi. Zeytun
istisevən subtropik meyvə bitkisidir. Onun
becərilməsi və yaxşı məhsul olması üçün ha ‐
vanın fəal temperaturunun cəmi 3500–4000
0
C‐dən
az olmamalıdır.
Zeytunun təbii vətəni şəraitində havanın
fəal temperaturun cəminin 3000–6000
0
C olması
məlumdur. Suvarma olduqda havanın yüksək
temperaturu şəraitində zeytun ağacları yaxşı
inkişaf edərək yüksək məhsul verir. Zeytun
ağaclarının Abşeron yarımadasında yaxşı
inkişafı və keyfiyyətli məhsul verməsi havanın
orta illik temperaturu +13,6 ‐ +14,2
0
C , ən isti
aylarda (iyul, avqust) +24,9 ‐ +25
0
C və ən
soyuq aylarda (yanvarda) 2,4‐3,6
0
C şəraitində
keçir. Burada havanın fəal temperaturunun
cəmi 4300‐4600
0
C‐ə bərabərdir. Ona görə də
bu şəraitdə Abşeronda zeytunun tez və gec
yetişən yerli və əcnəbi sortlarının əksəriyyəti
yaxşı inkişaf edərək hər il optimal miqdarda
məhsul verir.
Zeytun şaxtalara nisbətən az davamlıdır.
Qış şaxtaları və rütubəti şəraitində zeytunun
cavan hissələrini ‐7, ‐8
0
C‐də asanlıqla don‐
durur, lakin hava quru olduqda ‐13, ‐14
0
C
şaxtada donmur. Buna görə də zeytunun
soyuğa olan dözümü hər konkret şərait üçün
fərqlənir. Bir şəraitdə ‐8, ‐9
0
C şaxta lar da donan
zeytunlar, başqa şəraitdə ancaq ‐18, ‐19
0
C
şaxtada donur.
Rütubətli və münbit torpaqlarda bitən zey‐
tunun cavan zoğları zərif və sulu olduğundan
qışda tam yetişmir, biraz soyuq olduqda
asanlıqla donur. Quraq və çınqıllı torpaqda
olan zeytunların zoğları tam yetişir və şaxtaya
bir qədər dözümlü olur. Ümumiyyətlə, nə
dərəcə soyuğa dözümlü olması onun vege‐
tasiya şəraitindən, soyu
ğun birdən və ya
tədricən düşməsindən, illik budaqların
yetişməsindən, havanın rütubətli olmasından
və iqlimin kompleksindən ası lıdır. Torpağın
relyefi də şaxtaya davam lılı ğında böyük rol
oynayır. Dağ döşlərində zeytun asanlıqla
donur. Çoxillik tədqiqatlar göstərir ki, zeytun
bitkisi dünyada həmişə yaşıl subtropik meyvə
bitkiləri arasında soyuğa çox davamlı bitkidir.
Rütubətə münasibəti. Zeytun bitkisi müx ‐
təlif rütubətli şəraitdə bitir. Zeytun Qafqazın
Qara dəniz sahillərində 3000 mm‐dən artıq
yağmur düşən yerlərdə və 206–250 mm yağmur
düşən yüksək quraqlı yay mövsümü və nəmli
payız‐qışı olan Xəzər ya nı nəmli subtropi ‐
kasında (Abşeronda) zey tun əkinləri yerləşir.
Abşeron yarıma dasında zeytun yaxşı boy atıb
inkişaf edir və hər il yaxşı məhsul ancaq su‐
varma şəraitində verir. Başqa meyvə bitkilə ‐
rinə nisbətən zeytun ağaclarında meyvə lərin
sürətli boyar tı mı, onların formalaşması və
yetiş məsi vege ta siya nın sonunda (avqust
ayın dan dekabr ayına qədər) gedir.
Payız aylarında torpaqda nəmliyin çatış ‐
ma ması nəticəsində göstərilən proseslər daya ‐
nır. Meyvələrin yetişmə müddəti payı zın sonuna
qədər uzanır.
Әdəbiyyatdan məlum olur ki, hazırda
dün yada 8 mln. hektara qədər zeytun bağ ları
var. Bunlardan: İspaniyada 2,34 mln. hektar,
İtaliyada 2,25 mln. hektar, Tunisdə 1,25 mln.
hektar, Portuqaliyada 1,1 mln., Türkiyədə 800
min hektar, Yunanıstanda 600 min hektar,
Suriyada 142 min hektar, Әlcəzairdə 127 min
hektar, Fransada 100 min hektar. Bunlardan az
zeytun sahəsi olanlar: Mərakeş, Bosniya‐Her‐
soqovina, Xor vatiya, Albaniya, İran, İsrail və s.
91
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Zeytun Azərbaycanda: Azərbaycanda zey‐
tunun becərilmə tarixinə aid müxtəlif yazılar
var. İ.M.Axundzadənin (1962) yazdı ğına görə,
eramızın birinci əsrində Azərbay canın bəzi
rayonlarında, xüsusilə Kür‐Araz sahillərinin
düzənliklərində zeytun geniş yayılmışdır.
Lakin 1222‐ci ildə monqolların basqını nəti ‐
cəsində bu əkinlər tamamilə məhv edilmişdir.
V.Yekimovun (1955) məlu matları zeytunun
Azərbaycana eramızdan qabaq gətirildiyini
göstərir. Qədim yunan coğrafiyaşünası Stra‐
bon qeyd edir ki, Azərbaycanın Kür çayı boyu
zeytun ağacları ilə zəngin olmuşdur. Bu fikri
X əsrdə Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı da
təkrar etmişdir. İ.A.Jiqareviç, Z.Nəbiyeva, A.Streb ‐
kova, S.Aslanov (1966) Azərbaycanda zeytun
bitkisinin birinci dəfə, təqribən 1740‐cı ildə
Abşeronda əkildiyini qeyd etmişlər. Ә.Rə cəbli
(1966) əksinə olaraq yazır ki, Azərbaycan
torpağında zeytun bitkisi olmamışdır və bəzi
müəlliflərin və tarix çilərin Azərbaycanda zey ‐
tunun geniş sahə lərdə becərilməsini qeyd
etməsi yanlışdır. Bunlar zeytuna çox bənzər
olan və Azərbay canda çox becərilən iydəni
zeytun zənn edərək qeyd etmişlər. Әgər belə
olsaydı, min illərlə ömür sürən ağaclardan,
heç olmasa, indi bir nümunə qalardı və ya
əhali arasında onun meyvələrinin sərf olun ‐
ması adəti, yağ çıxarmaq üçün tətbiq olunan
alətlərdən bir nümunə qalardı və yerli dillərin
birində işlənərdi. Bunları Azərbay canda gör‐
mürük.
Ә.Rəcəblinin yazdığına görə, Azərbay cana
zeytun ağacları vaxtilə Şimaldan gətirilmişdir.
Cavan ağaclar isə XX əsrin əvvəllərində Türki ‐
yənin Artvin vilayətindən gətirilmişdir.
Azərbaycanda zeytun bağlarının inkişafı
1946‐cı ildən başlandı. Belə ki, SSRİ döv ründə
Nazirlər Sovetinin 9 iyun 1946‐cı il tarixli
sərəncamına əsasən Respublika mızda 300 hek‐
tar zeytun bağı salınması nəzərə alın mışdır.
Birinci olaraq ixtisaslaşdırılmış zey
tunçuluq
sovxozu Zığ kəndində yaradıldı. Burada 200 hek‐
tar zeytun bağı salındı. Sonralar Qala kən ‐
dində, Hövsanda zeytunçuluq təsər rüfatları
yaradıldı. Bunlardan başqa, zeytun bağları
Maştağada və Bilgəh kən din də sa lındı.
Sənaye zeytunçuluğunun təşkilində onun
sort tərkibinin böyük rolu var. Düzgün se ‐
çilmiş və yerləşdirilmiş sortlar təsərrüfatın
iqtisadi səmərəliliyinin təməlini qoyur.
Zeytun zəngin miqdarda sortları ilə se çilir.
Hesab olunur ki, dünyada 800 zeytun sortu
var ki, onlardan 350‐si alimlər tərə findən öyrə ‐
nilib. Hazırda Elmi‐Tədqiqat İnstitut larında
və onların Stansiyalarında olan zeytun
kolleksiyalarında Azərbaycanda rayonlaşdırıl ‐
mış və artırmaq üçün məsləhət görülmüş bir
neçə sortların qısa təsvirini veririk.
Azərbaycan sortu: (şəkil 2), (Bakı 25). Sort
yerlidir, Azərbaycan Elmi‐Tədqiqat Çoxillik
Bitkilər İnstitutu tərəfindən köhnə bağlardan
seçilib. Ağacı hündürboylu, 10 m və ondan da
hündür olur. Güclü boy atır. Çətiri enli girdə
budaqlıdır. Quraqlığa və şaxtalara davamlıdır.
Məhsula 4–5‐ci ildə düşür, hər il məhsul verir.
Meyvəsi iri – 2,5–3,1 sm, 25 yaşlı ağac 30–35 kq
məhsul verir.
Konserv üçün istifadə olunan meyvəsi
(texniki) oktyabrda və qara meyvələri (bota ‐
niki) noyabrda yetişir. Meyvələrinin tərki
‐
bində 68–70%‐ə qədər yağ vardır, 89%‐i isə ətli
hissə təşkil edir. Sortun ən yaxşı tozlayıcıları –
armudu zeytun, askalano, pikvales sortlarıdır.
Armudu zeytun: (şəkil 3). Sort yerlidir,
Azərbaycan ETÇBİ‐i tərəfindən seçilib. Ağacı
güclü boy atandır, boyu 8–9 m‐ə çatır, çətiri
enli girdə, qollu budaqlıdır. Ağacları şaxtalara
və quraqlığa davamlıdır. Mayın ortalarında
çiçəkləyir, meyvələri noyabrın I yarısında
yetişir. Yetişmə dövrü uzun vaxtda gedir. Sort
məhsuldardır. Ağacdan 20–25 kq meyvə
92
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Şəkil 2
alınır. Meyvələri iridir, uzunluğu 3,0–3,3 sm,
çəkisi 8‐10 q‐dır, uzunsov‐oval formadadır,
ucu uzunsovdur. Sort konserv üçün istifadə
olunandır, ondan yüksək keyfiyyətli duza qo ‐
yulmuş göy zeytun konservi alınır. Oktyabrın
ortalarından (göy zeytun), noyabrın (qara zey‐
tun) sonunadək yetişir. Meyvəsinin tərkibində
67–68% yağ var. Meyvənin çəyirdəyi böyük ‐
dür (0,9–1,1 q.). Meyvənin ət çıxımı 86–90%‐dir.
Sorta mütləq tozlayıcı sort lazımdır. Onun
yaxşı tozlayıcıları Azərbaycan zeytunu, Pik‐
vales sortlarıdır. Sortun meyvələrinin eyni
həcmdə olmaması onun çatışmamazlığıdır.
Buzovna sortu: Sort yerlidir, Azərbaycan
ETÇBİ‐i tərəfindən seçilib. Sortun ağacı
hündür boylu, enli yumrutəhər, qollu‐bu daq ‐
lı, başı yuxarı istiqamatə yönəlmiş çətirlidir.
Şaxtaya və quraqlığa çox dözümlüdür. Mayın
ortalarında çiçəkləyir, meyvələri isə noyabrın
ikinci yarısında yetişir. Meyvələri orta böyük ‐
lükdə, 5,5–7,0 q. çəkisindədir. Meyvənin ətli ‐
liyi 85,88%, tərkibində 65% yağ var. Sort çox
məhsuldardır. 30 yaşlı ağacdan 60–65 kq
məhsul alınır.
Sortun meyvələrindən alınan yağ sarı və
xüsusi ətirli, xoş dadlı olur. Sortun çatış maz ‐
lığı meyvələrin gec yetişməsi və meyvə çəyir ‐
dəklərinin iri olmasıdır. Tozlayıcı sortlarla
(Azərbaycan zeytunu, Pikvales) əkildikdə sor‐
tun məhsulu daha yüksək olur.
Pikvales: (şəkil 4). Sort İspaniya mənşə ‐
lidir. Ağacları iri yumrutəhər, yaxud enli sıx
çətirlidir. Quraqlığa və isti küləklərə davam ‐
lıdır. Şaxtalara nisbətən (‐13
0
C qədər) dözüm‐
lüdür. Ağaclar iyunun birinci yarısında çiçək ləyir,
tozlanmadan meyvə verir, ancaq yüksək
məhsul almaq üçün tozlayıcı sort olmalıdır.
Sort hər il meyvə verir, məhsuldardır. 20–25
yaşlı ağacdan 25–30 kq (maksimal 40–45 kq)
meyvə alınır. Sortun meyvələri iri orta
həcmdə, çəkisi 5–7 q., asimmetrik yumurta
formasındadır. Meyvə qabığının qalın
olmasından o az zədələnir. Meyvənin ət çıxımı
84–86%, yağlılığı 66–69%, çəyirdəyi orta boy‐
ludur. Meyvələrin yetişməsi oktyabr ayının
93
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Şəkil 5
Şəkil 3
Şəkil 4
axırlarından başlayaraq dekabrın əvvəllərinə
qədər davam edir. Sortun qara (tam yetişmiş)
meyvələri duza qoyulur, ondan alınan yağ
yüksək keyfiyyətli olur.
Pikvalesin ən yaxşı tozlayıcıları Askalano,
Azərbaycan zeytunu və Santa‐Katarina sortla ‐
rıdır.
Askalano: (şəkil 5). Sort İtaliya mənşə lidir.
Sortun ağacı yaxşı inkişaf etmiş, şaxəli, çox
yarpaqlı, yumurtavari çətirlidir. Ağaclar istiyə
və quraqlığa davamlı, şaxtaya isə davam sız ‐
dır. Ağaclar mayın ikinci yarısında çiçəkləyir.
Sort hər il bar vermir.
20–25 yaşlı bar verən ağaclardan ildə 25–30
kq məhsul alınır. Sort öz‐özünü tozlamır, ona
görə də bu sorta mütləq tozlayıcı sortlar
lazımdır.
Meyvələri çox iridir, həcmi 31–25 mm,
çəkisi 9–14 q‐a qədərdir. Meyvənin lət çıxımı
90%‐dir. Tam yetişmiş meyvədə 70–71% yağ
olur. Meyvə çəyirdəyinin çəkisi 0,8‐1,2 qrama
qədərdir. Meyvələrin tam yetişməsi noyabrın
ikinci yarısında olur. Meyvələrdən (yaşıl vaxtı)
əla keyfiyyətli şoraba hazırlanır. Әfsuslar
olsun ki, sortun meyvələri çox zərifdir və tez
zədələnir.
Santa‐Katarina: (şəkil 6).
Sort İtaliya
mənşəlidir. Konservlik sortdur. Ağacı orta
boylu, hündürlüyü 4–6 m, çətiri kürəşəkillidir.
Məhsula 6‐cı ilində düşür, meyvəsi iridir,
uzunluğu 3,2–4,0 sm, çəkisi 9–15 q‐dır,
uzunsov‐oval və ya oval formalıdır, təpəsi
girdədir. Meyvələri oktyabrın sonunda yetişir.
Sort orta məhsuldardır. 25–30 yaşlı ağacdan
20–25 kq məhsul yığılır.
Meyvəsinin tərkibində 68–69% yağ olur,
ətliliyi 90–%‐i təşkil edir.
Tiflis: Sort Acar mənşəlidir. Bu sortun
meyvələrindən yağ alınır. Ağacı sürətlə boy
atır, orta boy həddə 6–7 m‐dir. Çətiri kürə ‐
şəkilli, qollu‐budaqlıdır. Bara 5–6‐cı ildə
düşür. Sort məhsuldardır, hər ağacı 35–40 kq
məhsul verir. Meyvələri xırda və ya orta
ölçülüdür, uzunluğu 1,8–2,4 sm, çəkisi 3,0–6,0
q‐dır, girdə‐oval formalı, təpəsi küt və ya
girdədir. Oktyabrın sonundan noyabrın axırı ‐
nadək tam yetişir. Meyvəsindən quru duz ‐
lama üçün də istifadə etmək olar. Meyvə
lətində 70–72%‐dək yağ vardır. Әtliliyi 86%‐dir.
Cəlal MӘMMӘDOV,
kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə
doktoru
94
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Şəkil 6
Azərbaycan Respublikası Preizdentinin sərəncamları ........................................................2
Akademik Arif Mir Cəlal oğlu Paşayev–80 ...........................................................................4
Akif Ağamehdi oğlu Әlizadə–80.............................................................................................8
Azərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının və Rusiya Tibb Elmləri
Akademiyasının həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, tibb elmləri
doktoru, akademik Әmiraslanov Әhliman Tapdıq oğlu
haqqında bioqrofik məlumat...................................................................................................12
Akademik Әhliman Әmiraslanovla müsahibə .....................................................................14
Filosof mədəniyyətdə ...............................................................................................................22
Dünya üzrə Nobel statistikası .................................................................................................32
Liderlik psixologiyası və keyfiyyətləri...................................................................................34
Mühacir alimimiz professor Әhməd Cəfəroğlu kimdir ......................................................52
İqlim dəyişmələri: Mif və reallıqlar ........................................................................................58
Azərbaycan opera incəsənətinin inkişafı tarixindən............................................................69
Qiymətli daşlar haqqında nə bilirik?......................................................................................76
Fritof Kapra: «Gizli əlaqələr»...................................................................................................84
Riçard Feynman : «İdrakın sevinci» .......................................................................................86
Zeytunun mənşəyi, tarixi və yayılmasına dair .....................................................................88
MÜNDƏRİCAT
96
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
Dostları ilə paylaş: |