lərin əmələ gəlməsində rol oynayan amillər ek ‐
zo gen və endogen olmaqla iki qrupa bölünür.
Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsi 90–95 %
hallarda ekzogen amillərlə əlaqədardır ki, onlara
da ətraf mühit amilləri və həyat tərzi aiddir.
Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsi 5–10 % hallarda
endogen amillərlə əlaqədardır.
İnsanda bədxassəli şişlərin əmələ gəl məsinə
səbəb olan ən vacib amillər əhalinin qidalanma
xüsusiyyəti və siqaret çək
məkdir. Bütün
bədxassəli şişlərin
1
/
3
‐i qidalanma ilə əlaqə
‐
dardır. Qida borusu, mədə, bağırsaqlar, qara ‐
ciyər və mədəaltı vəzi xərçənginin əmələ
gəlmə sində qidalanma amili birbaşa rol oynayır.
Qidanın tərkibində 700‐dən çox birləşmə, o cüm ‐
lədən 200‐ə yaxın politsiklik aromatik karbo ‐
hidrogenlər, aminoazobirləş mələr, nitro za min lər,
aflatoksinlər və s. olur. Bunlar qidaya ya ətraf
mühitdən düşür, ya da qidanın hazırlanması,
saxlanılması və kulinar işlənməsi prosesində
əmələ gəlir. Bədxassəli şişlərin əmələ gəlmə ‐
sində piylərin də rolu vardır.
Qidanın tərkibində konservləşdirilmiş məh ‐
sulların və xörək duzunun həddindən artıq
istifadə edilməsi, meyvə və tərəvəzin, A, C və E
vitaminlərinin çatışmazlığı mədə xər çəngi ilə
xəstələnmə hallarının artmasına sə bəb olur.
Ümumiyyətlə, bədxassəli şiş prosesinin
inkişafında A, C və E vitaminlərinin, eləcə də
betta‐karotinlərin çatışmazlığı mühüm rol
oynayır.
Yaponiya əhalisi duzlu balıq məhsul la rın ‐
dan və duzlu düyüdən çox istifadə etdiklərinə
görə, onların mədə xərçəngi ilə xəstələnmə tez ‐
liyi Yaponiyaya nisbətən duzdan 2 dəfə az
istifadə edən ABŞ əhalisi ilə müqayisədə xeyli
yüksəkdir.
«Avropa» tipli qidalanma qida rasionunda
piy və ətdən çox istifadə edilməsi, konserv ləş ‐
di ril miş, duzlu və hisə verilmiş qidanın azlığı,
təmiz karbohidratların geniş istifadə edilməsi
ilə xarakterizə edilir. Belə qidalanma mədə
xərçəngi ilə xəstələnməni azaldır.
Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsinin əsas
səbəblərindən biri siqaret çəkməkdir (nikotin
qəbulu). Kişilərdə ağciyər, qırtlaq, qida borusu,
mədəaltı vəzi və sidik kisəsi xərçənginin səbəbi
əksər hallarda siqaret çəkməkdir. Kişilərdə ən
geniş yayılmış bədxassəli şiş forması olan ağci ‐
yər xərçənginin inkişafında siqaret çəkmə mühüm
rol oynayır. ÜST‐nin məlumatına görə, ağciyər
xərçəngi kişilərdə – 80%, qadınlarda – 50% hallarda
siqaretçəkmə ilə əlaqədar inkişaf edir. Siqaret
çəkən adamlar arasında ağciyər xərçənginin
inkişaf riski çəkməyənlərə nis
bətən 10 dəfə
çoxdur. Siqaretçəkmə zamanı tütünün yanması
nəticəsində əmələ gələn 3000‐ə qədər zərərli
maddə orqanizmə təsir göstərir ki, bunların da
40‐dan çoxunun kanse ro gen təsir göstərdiyi
müəyyən edilmişdir. Bədxassəli şişin inkişaf
riski siqaret çəkmənin müddətindən, intensiv ‐
liyindən (çəkilən siqaretin miqdarın dan) və tütü ‐
nün növündən (keyfiyyətindən) birbaşa asılıdır.
Belə ki, uşaq və gənc yaşlarda siqaret çəkməyə
başlayan lar da, gündə 1,5 qutudan artıq siqaret
çəkənlərdə və ucuz tütün növlərindən hazırlan ‐
mış filtrsiz siqaret çəkən lərdə xəstələnmə riski
xeyli yüksək olur. Qeyd etmək lazımdır ki,
siqareti tərgitmiş şəxslərdə ağciyər xərçənginə
tutul ma ehtimalı getdikcə azalır, 5 ildən sonra
bu risk əhəmiyyətli dərəcədə azalır, 10 ildən son ‐
ra isə həmin risk heç vaxt siqaret çəkməmiş
adam lardakından az fərqlənir.
Tütün tüstüsü siqaret çəkən tərəfdən udu ‐
lan və tütün tüstüsünün 80%‐ni təşkil edən əsas
hissədən və ətrafa səpələnən hissə dən iba rətdir.
Әtrafa səpələnən hissə, hansı ki, tü tün tüstüsünün
20%‐ni təşkil edir, ətraf ha va ya qarışır ki, onun
udulması passiv si qa ret çəkmə adlanır. Qeyd
etmək lazımdır ki, bir sıra kanserogen maddələr
əsas hissə ilə müqayisədə passiv siqaretçəkmə
zamanı ağciyərlərə daha çox miqdarda daxil
olur. Müəyyən edilmişdir ki, siqaret çəkən kişi ‐
lərin siqaret çəkməyən həyat yoldaşlarında
ağciyər xərçənginin inkişaf riski siqaret çəkməyən
kişilərin həyat yoldaşı ilə müqayisədə 2 dəfəyə
qədər çox olur. Qeyd etmək lazımdır ki, siqaret ‐
çəkmədən tam imtina etmək – ağciyər xərçənginin
qarşısını almaq üçün ən optimal variantdır.
Xərçəngin əmələ gəlməsində cinsi münasi ‐
bət lərin və reproduksiya amilinin də rolu vardır.
Gec ərə gedən, hamiləliyini çox hal lar da döl
vax tından qabaq başa çatdıran və uşa ğını az müd ‐
dət əmizdirən qadınlarda süd və zisi xərçən ginə
tez‐tez təsadüf edilir. Bölgələrdə süd vəzi xər ‐
çən ginə daha az təsadüf edilir. Çünki bu yer ‐
lərdə qadın lar, adətən, müxtəlif üsul larla uşaq
17
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014
saldırmırlar, onların böyük əksəriyyətinin 8–12
uşağı olur və uşağı 1,5–2 ya şına çatana qədər
əmizdirirlər.
Bədxassəli şişlərin profilaktikası məqsədilə
həyata keçirilən tədbirlər iki qrupa bölünür:
birincili və ikincili profilaktika. Bədxassəli
şişlərin birincili profilaktikası şiş əmələ gətirən
amillərin orqanizmə təsirini aradan qaldır mağa
və ya əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa, orqaniz ‐
min müqavimətini artırmağa doğru yönəldilmiş
tədbirlər kompleksidir. Bədxas səli şişlərin birin ‐
cili profilaktikası siqaret çəkmə ilə mübarizə,
havanın çirklənməsi ilə mübarizə, o cümlədən
məişətdə və isteh sa lat da havanın təmizliyinin
saxlanması və rasio nal qidalanma komponent ‐
lə rindən ibarətdir. Bəd xassəli şişlərin birincili
profilaktikası məq sə dilə həyata keçirilən tədbir ‐
lər sırasında siqaret çəkmə ilə mübarizə mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Әgər kişilər siqaretçəkmə
adətinə məruz qalmasaydılar, 40%‐dən yuxarı
hallar da ürəyin işemik xəstəliyi və bədxassəli
şişlər dən – ölümdən qaçmaq olardı. Buna görə
si qaret çəkmə ilə ciddi mübarizə aparılmalıdır.
Təsadüfi deyildir ki, ÜST tərəfindən XXI əsrdə
bədxassəli şişlərlə mübarizədə əsas istiqamət ‐
lər dən biri – siqaretçəkmə ilə qlobal mübarizə
hesab edilir.
Bədxassəli şişlərin birincili profilaktikası məq ‐
sə
dilə həyata keçirilən tədbirlər sırasında
rasional qidalanmanın təbliğatı mühüm rol
oynayır. Әhaliyə A, E vitaminləri və karoti noid ‐
lərin qəbuluna üstünlük verilməsi tövsiyə
olunmalıdır. Həmçinin qidada piyin və xörək
duzunun miqdarını azaltmaq, spirtli içkilərin
istifadəsini məhdudlaşdırmaq lazımdır.
Bədxassəli şişlərin birincili profilaktikası
məqsədilə qidalanmanın qeyri‐qənaətbəxş xüsu ‐
siyyətlərini aradan qaldırmaq üzrə proqra mın
işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi vacib ‐
dir. Təsadüfi deyil ki, ÜST dünyanın müxtəlif
bölgələrinin xüsusiyyət lə rinə uyğun optimallaş ‐
dırılmış qidalanma proq ramlarının işlənib hazırlan ‐
masını XXI əsrdə bədxassəli şişlərlə müba rizədə
əsas istiqamət lərdən biri kimi nəzərdə tutur.
Bədxassəli şişlərin ikincili profilaktikası həm
xərçəngönü xəstəliklərin aşkar edilməsi, həm də
xərçəngin erkən diaqnostikası üzrə müvafiq
tədbirlərin təşkili və aparılmasını nəzərdə tutur.
Bu tədbirlər profilaktik müayinələrin aparılması
ilə həyata keçirilir.
Bədxassəli şişlərin müalicəsində cərrahi,
şüa, dərman, kombinəedilmiş və kompleks
müalicə üsulları istifadə olunur. Son illərdə bəd ‐
xassəli şişlərin müalicəsində böyük nailiyyətlər
əldə edilmişdir. Bu nailiyyətlər cərrahi, dərman
və şüa müalicəsindən ibarət olan kompleks
müalicə üsulunun tətbiqi sayəsində mümkün
olmuşdur.
– Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Әliyev Tibb Universitetinin
Tədris‐Cərra hiyyə Klinikasının açılışında belə
bir maraqlı ifadə işlətmişdir: «Elə etməliyik ki,
bizim gənclər xaricə oxumağa getməyə ehtiyac
duyma sınlar». Tibb sahəsində bunu etmək
üçün hansı addımlar atılmalıdır?
– Siz bu sualı verəndə mən ATU‐nun insan
anatomiyası kafedrasının tədris muzeyi haqqında
olan rəy kitabındakı bir yazını xatırladım.
Amerika Birləşmiş Ştatlarından gəlmiş bir tibb
professoru muzeyi gəzdikdən sonra yazırdı:
«Belə zəngin anatomik muzeyi olan tələbənin
pis oxumağa haqqı yoxdur!»
Zati‐aliləri möhtərəm cənab İlham Әliyev
Azərbaycan Tibb Universitetində təhsilin tədri ‐
sinin yüksək səviyyədə aparılması üçün bu
təhsil ocağına son 5 il ərzində 3 möhtəşəm
klinika bəxş etmişdir və cənab Prezident bu
klinikaların potensial imkanlarını hamıdan yaxşı
bilir. Sizin cənab Prezidentdən sitat gətirdiyiniz
kəlamında bu sualın cavabı dolayısı yolla
verilib, çünki sizin dediyiniz addımlar artıq
cənab Prezident İlham Әliyev tərəfindən atılıb.
Özü də böyük inamla atılıb. ATU‐nun rəhbərliyini
uzun illərdən bəri narahat edən ən vacib prob ‐
lemlərdən biri onun öz klinikalarının olmaması
problemi idi. İlk dəfə bu problemin aradan
qaldırılmasının təməlini ulu öndər Heydər
Әliyev qoydu. Ümummilli liderimizin yaxından
köməyi ilə 2001‐ci ildə ATU‐nun ilk klinikası
olan stomatoloji klinika yaradıldı. 2007–2013‐cü
illər arasında isə bu təhsil oca ğında bir‐birinin
ardınca onkoloji, tədris‐terapevtik və tədris‐
cərrahiyyə klinikaları istifa
dəyə verildi. Ulu
öndərin sədaqətli davamçısı cənab İlham Әliyev
təkcə bu klinikaların divarlarını yaratmadı, həm
də paralel olaraq onların müasir təchizatını və bu
klinikalarda çalışmaq iqtida
rında olan gənc
kadrların hazır lanmasını təmin etdi. O, gənclərin
18
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014