Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси
Yüklə 2,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси Tehran hökuməti Heydər xanın İrandan çıxmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Və ona görə də onun İranı tərk etməsini öz nəzarəti altına almışdı. Kəsrəvi Təbrizi “18 il Azərbaycan tarixi” adlı kitabında yazır ki, İran baş naziri sepəhdar(hərbi komissar-P.M.) Heydər xanın İrandan ayrılmaq məqsədilə Tehrandan hərəkət etməsindən sonra yol üstündə olan bütün İran şəhərlərinin hakimlərinə teleqraf ilə göstəriş vermişdi ki, “Heydər xan çırağ bərqi”yə (elektrik çırağı – bu həm də Heydər xanın peşəsinə işarə idi P.M.) hər şəhərdə iki saatdan artıq qalmağa icazə verməsinlər. Heydər xan xarici ölkələrdə iranlıların müxtəlif dəstələrini bir yerə toplamaq, onları İranda demokratik qayda- qanunları bərpa etmək uğrunda mübarizə üçün hazırlamaq sahəsində böyük işlər görür. Birinci Dünya Müharibəsi İranı da müharibə girdabına sal dı. İran özü rəsmən müharibədə iştirak etmirdisə də, ancaq onun torpaqları müharibədə iştirak edən başlıca ölkələr arasında gedən hərbi əməliyyat meydanına çevrilmişdi. İranın zəif hökuməti ölkənin xarici ordular tərəfindən talan edilməsinə və dağıdılmasına mane ola bilmirdi. İranın ən yaxşı adamları – ölkənin vətənpərvəri təzədən vətəni müdafiə etməyə qalxdılar. Heydər xan bunların içərisində həmişə olduğu kimi, yenə görkəmli rol oynayırdı. Birinci Dünya Müharibəsinin qurtarması və Almaniya ittifaqının darmadağın edilməsi nəticəsində Almaniya ittifaqının orduları İrandan çıxıb getdilər. Sovet hökumətinin göstərişi ilə rus qoşunları da İranı tərk etdilər. Beləliklə ingilislər İranı tamamilə işğal etmək üçün imkan qazandılar. İngilislərdən kömək alan irticai qüvvələri demokratik ünsürlərin üzərinə hücuma keçdilər. Bu mübarizə şiddətləndi və nəticədə İngiltərə ilə İran arasında müqavilə bağlanması irtica qüvvələri ilə demokratik ünsürlər arasındakı mübarizəni daha da şiddətləndirdi. 196 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси Vəsoqəldulənin (İranda böyük şəxsiyyət olub) satqın ka- binəsi 1919-cu ildə ingilislərlə ağır şərti müqavilə bağladı. Bu müqa vilə əsasında İran İngiltərə imperializminin müstəmləkə- sinə çevrildi. Müqavilənin bağlanması İran xalqının son dərəcə hid dətlənməsinə səbəb oldu. Rusiyada baş vermiş Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabı İran demokratik ünsürlərinə böyük təsir göstərdi. Rusiyada Sovet höku mətinin qurulması, Təzar hökuməti tərəfindən İranda yürüdülən talançı siyasətdən bu hökumətin imtina etməsi İranda öz vətənlərinin azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda həqiqətən mübarizə aparan demokratik ünsürlərə mənəvi cəhətdən böyük yardım etdi. Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi altında irticaçı hökumətə ziddi demokratik hərəkat əmələ gəldi. Xiyabaninin çıxışlarından məqsəd birinci növbədə Azərbaycan xalqının tarixi, milli və mədəni arzularını təmin edən əsaslı isla hat yaratmaqdan ibarət idi. Gilanda da hökumət və imperialistlərə qarşı böyük hərəkat inkişaf etməkdə idi. Bu hərəkata Kiçik xan başçılıq edirdi. Bu hərəkat xalq arasında Cəngəli adı ilə məşhur idi. Kiçik xan hələ Birinci Dünya Müharibəsi dövründə xarici işğalçılara qarşı mübarizə aparmağa başlamışdı. 1921- ci ildə Heydər xanın təşəbbüsü Gilandakı müxtəlif cərəyanlar birləşdirildi. Birləşmiş inqilab komitəsi – birləşmiş inqilabı hökumət yaradıldı. Yalnız bu birləşmə nəticəsində Gi- lan dakı hərəkat təşkilat cəhətdən möhkəmlənib hökumətə qarşı böyük bir çıxış şəklini aldı ki, bu çıxışın da müvəffəqiyyətləri göz qarşısında idi. Təzə təşkil edilmiş inqilab komitəsində Kiçik xan hökumət sədri vəzifəsini tutdu. Heydər xan isə xarici işlər komissarı oldu. Gilan inqilab komitəsi hakimiyyət idarələri təşkil etmək, ordu yaratmaq, bir sıra demokratik islahat həyata keçirmək sa- həsində böyük işlər gördü. Gilanın inqilab komitəsi qısa bir 197 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси müd dət ərzində bütün Gilan vilayətində hakimiyyəti öz əlinə aldı. Təzə Gilan hökuməti ilk addımında çox çevik və qadir bir hökumət olduğunu göstərdi. Gilanda mərkəzi hökumətə və im- perialistlərə qarşı baş verən bu mütəşəkkil hərəkat Tehran ha- kim lərini böyük qorxuya saldı. Tehran hökuməti Gilana təcili surətdə Kazak dəstələri göndərdi, bu dəstələrə o zamankı hərbi nazir Rza xan komandanlıq edirdi. Hökumət qoşunları Ləngrud dairəsində hücuma keçdilər, lakin bir müvəffəqiyyət qazanma- dılar. İnqilab komitəsinin gənc ordusu hökumət qoşunlarının hücu munu dəf edə bildi. Tehran hökuməti açıq mübarizədə məğlub olaraq və Gi- lan dakı hərəkatı zorla əzmək mümkün olmadığını yəqin edərək, hiylə işlətməyə başladı. Tehran hökuməti keçmişdə demokrat olan və məşrutə uğ- runda mübarizə hərəkatında iştirak etmiş Əfcəi və Ərdəbilini Gila na göndərdi. Bunların hər ikisi Heydər xan və Kiçik xan ilə ta nış edilir. Onlar özlərinin Gilana gəlmələrini rəsmən belə izah edirdilər ki, guya Tehran hökumətindən narazıdırlar və Gilan dakı hərəkata rəğbət bəsləyirlər. Sonralar məlum olduğu kimi, bu adamlar həqiqətdə Tehran hökuməti tərəfindən göndərilmişdilər və bu hökumətdən inqilab komitəsi ünsürləri arasında pozğunluq yaratmaq və hərəkatın öz içərisindən dağılmasına kömək etmək tapşırığını almışdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, Tehran öz ümidlərində səhv etməmişdi. Şah nümayəndələri Gilana gələrkən Gilandakı vəziyyət bunların fəaliyyəti üçün çox əlverişli idi. Gilan inqilab komitəsi işində ciddi müvəffəqiyyətlərlə ya- naşı olaraq inqilab komitəsinin özündə, birinci növbədə bu ko- mi tənin əsas ünsürləri – Heydər xan ilə Kiçik xan arasında ixti- laflar da artırdı. Heydər xanın təklifi ilə inqilab komitəsi bir sıra qərarlar çıxarmışdı və qərarlar inqilab komitəsinin qüvvət- lənməsinə kömək edirdi. 198 Yüklə 2,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|