Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси
Yüklə 2,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси Ərəb filosoflarından Məabəd İbin Xalidvəlcəhninin yarat- dığı qədriyə firqəsi yüz illərdən bəri İslam şərqinin böyük bir hiss əsini təsiri altına almışdı. Qüdr ət əlhiyə üzərində qurulan bu firqə İslamın əsas qa- nun larını geridə buraxaraq təzə əqidələr və təzə şöbələr yaratdı- ğı zaman Cəhm İbin Süfyanın yaratdığı cəbriyə firqəsidə bütün varlığı ilə qədriyə firqəsini yalanlayır və onun fikirlərini tənqid edirdi. Lakin bu t ənqidə baxmayaraq cəbriyə firqəsi də üstünlük qazana bilmirdi, çünki M əhəmməd İbin Kəramin düzəltdigi sə- fatiy ə firqəsi həm qədriyə, həm də cəbriyə firqəsinin təliminə qarşı çəkib: - Bu fikirl ərin heç birisi doğru fikir deyil – deyirdi. Şəm- s əddin Təbrizi və onun fikir və əqidə yoldaşları yalnız səfatiyə, q ədriyə, cəbriyə və vəhdəti vücud təriqətlərilə deyil, İslam şərqində böyük bir mövqe tutan mətzlə firqəsinin töküntüləri il ə də mübarizə aparmaq məcbiryəti qarşısında idilər. B əsrə şəhərinin məşhur filosoflarından Həsən Əlsəbrinin m ədrəsəsindən çıxan Vasel İbin Əta, yuxarıdakı firqələrin əle- hin ə olaraq İslam şərqində təzə bir fikir yaymışdı, o deyirdi: “İnsan fəal və hərakatında sərbəstdir. O, xeyri də, şəri də öz şəxsi təşəbbüsü ilə icra edir, ona heç bir xarici qüvvə hakim deyildir”. Vasel İbin Ətanın bu fikri əlehiyat islamyə üzərində fikir yürüd ən bir çox filosofların fikrinin əlehinə olaraq mütərəqqi v ə mədəni bir fikir idi. Bu firqə başqalarının təfəkkürünə bax- ma yaraq öz fikrini islam şərqində yaya bildi. Lakin Vasel İbin Ətanın dini fəlsəfəsi də bir əsas və bir mərkəz təşkil edə bilm ədi. Onlar da şöbələrə ayrılıb əsas fikrin əlehinə olaraq mübariz əyə başladılar. Firq ə və təriqət mübarizələri məqaləmizin mövzusuna daxil olmadığından onların haqqında təfsilat verməkdən vaz keç dik, şübhəsizdir ki, vəhdəti vücud və təsəvvüf fikrinin 24 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси mü əssisələri arasında tərəqqipərvər və mədəni fikirlər yürüdən alim v ə filosoflar az deyildir. Bizim bunlar haqqında qısa m əlumat verməkdən məqsədimiz Şəmsəddin Təbrizinin nə kimi şərait və nə kimi mühitdə mübarizə səhnəsinə atıldığı göst ərməkdən ibarətdir. Şəmsəddin Təbrizi öz xalqını dörd yüz ild ən bəri şüur və zehinlərə yerləşmiş olan təriqət ixtilafının p əncəsindən qurtarmağa çalışırdı. Əmir İbin Əbidin, Əbulhəzil Əlafin, İbrahim İbin Əlsyar Əlzamin təriqət və məzhəb fəlsəfələrinə aid yazdıqları yüzlərcə əsərləri ifşa etmək üçün təzə fəlsəfi fikir və fəlsəfi əsərlər mey- dana g ətirmək lazım idi ki, bu da Şəmsəddin Təbrizi kimi tək bir n əfərin qüvvəsi xaricində idi. Onun bir məğlubiyyət və bir faci ə ilə taclandırılacağı şübhəsiz idi. O bunu bilirdi, buna görə d ə əsrin ən açıq fikirli filosoflarından Cəlaləddin Rumi ilə əlaqə düzəltməyə çalışırdı. O təsüfin banilərindən olsa belə olduqca müt ərəqqi fikirlər meydana atmaqda idi. Şəmsəddin Təbrizinin elmə və həyata aid nəzəriyyəsinin xülas əsi bundan ibarət idi: “Elm, t əkcə ilahiyatdan, əsuldan və fiqədən ibarət deyil. Bunlar hazırda yaşadığımız dünyaya aid elmlər deyil, axirət el- midir. H əyatı idarə etmək üçün başqa elmlər lazımdır ki, onada dünya elml əri deyilir”. Şübhə yoxdur ki, bu mədəni nəzəriyyə möhumatçı şeyx- l ərə, məridbaz ruhanilərə xoş gəlməyəcəkdi. Onlar Şəmsəddini bu fikirl əri üçün islamiyətdən xaric hesab edirdilər, halbuki, Şəmsəddin təriqət və firqə mübarizələrini tənqid etdiyi zaman islamın əsas qanunlarını və onun orjinallığını müdafiə edir və dini möhumat v ə təriqət yığınına döndərənlərə qarşı atəş açırdı. Bu gün biz m əşhur şərq alimlərindən Məhəmməd Şəhəristaninin “Miləl və nəhl” adlı əsərini və ya inki Qazi Əzdin müvaqif ünvanlı xülasələrini oxumuş olarsaq eyni zamanda orada islam şərqindəki firqə və təriqət mübariz ələrinin şəkil və cərəyanlarıyla tanış olarsaq, 25 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси Şəmsəddin Təbrizilərin nə kimi qorxulu bir qüvvəyə qarşı müharib ə elan etdiyini görə bilərik. Yuxarıdan bəri saydığımız təriqət və firqələrdən əlavə Bağdad xilafətinin dövründə təzə bir məzhəb dəxi islam şərqində meydana çıxdı ki, bu da otuz ildən artıq qanlı m əsadmələrə səbəb olan ismaliyyə məzhəbindən ibarət idi. Bu firq ənin zühura gəlməsi nəticəsində ilahiyat məsələləri üz ərində gedən mübarizələrin üstünə bir də imamət məsələləri əlavə olundu. Xususən böyük Səlcuq səltənətinin dağılması n əticəsində islam şərqinin siyasi orqanizimində böyük bir qarşılıqlı zühura gəldiyi kimi əqidələrdədə təzə bir hərc- m ərclik törəmiş oldu. Xar əzım şahlar dövlətinin yaradılmasıla Bağdad xilafəti ətrafında yaradılan ərəb mahiyyətli və ərəb fikrinin məhsulu olan t əriqətlər öz nüfuz və təsirini Orta Asiyaya köçürməyə və orada v ətəndaşlıq hüququ qazanmağa başladı. Təsəvvüf təzə və ey ni zamanda daha öldürücü bir şəkildə meydana çıxdı və nəq- şəbəndilər təriqəti kimi bir çox təriqət yaradıldı. Şəmsəddin Təbrizi bu cərəyanlara qarşı tamaşaçı qala bil- mir di. O zamanlar Şərqin məşhur şair və filosofu Cəlaləddin Rumi Koniyada mol əvi təriqətini enteşar etdirir və mədrəsəsinə dörd yüzd ən artıq tələbə toplaya bilmişdi. Şəmsəddin birinci gün mübariz ə səhnəsinə atılarkən Cəlaləddin Rumi ilə görüş- m ək istədi. C əlaləddin Rumi hicrətin altı yüz dördüncü ilində Xora- san vilay ətinin Bəlx şəhərində doğulub təhsil və tərbiyəsini m əşhur alimlərdən Fəxrəddin Razi, şair və filosoflardan F əridəddin Ətar və Seyid Bərhanəddindən almışdı. Şəmsəddin Koniya şəhərinə gəlib Cəlaləddin Rumi tərə- find ən böyük hörmətlə qəbul olundu. Şəmsəddin Koniyaya gəlməsi şəhərin alimləri, ruhaniləri v ə müridləri tərəfindən bir hadisə kimi qarşılandı. 26 Yüklə 2,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|