ŞİRİn bünyadova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 nə də əsrlərlə davam edən mədəniyyətini unutdura bilməmişlər. Ək- sinə, sasanilər və ərəblər zamanı köç edən tayfalar özləri yerli əhali içərisində əriyərək təbii assimilyasiyaya uğramışlar. Yerli əhalinin məişət və həyat tərzi onların da yaşamına öz güclü təsirini göstər- mişdir. Lakin Azərbaycan ərazisinə orta əsrlərin müxtəlif zamanla- rında köçürülərək məskunlaşan bir sıra azsaylı xalqlar özlərinə sığı- nacaq seçdikləri bölgələrdə kompakt şəraitdə yaşayaraq öz dillərini indiyədək qoruyub saxlaya bilmişlər. Burada xüsusən islam amili mühüm rol oynamışdır. Bu dini qəbul edən xalqların vahid məişət tərzinin çoxdan bəri formalaşması bütün ölkə daxilində onların eyni adət və ənənələrə riayət etməsinə gətirib çıxarmışdı. Bəşər tarixinin ümumi gedişində eynilə sezilən, feodalizmin əsas mahiyyətinə daxil olan məsələlər vardır. Belə ki, bütövlükdə orta əsrlər bizə xüsusi mülkiyyət, siniflər, natural təsərrüfatdakı qa- palılıq, dövlət və istismar anlayışları ilə bərabər, həmçinin bir sıra elmi - texniki kəşflər, əmək bölgüsü, ticarət münasibətlərinin artma- sı, feodal şəhərlərinin formalaşması, bununla bahəm isə dünya din- ləri olan xristianlıq və islamı öyrənməyə imkan yaradır. Eyni za- manda maddi istehsalın rolu, xalq anlayışı, tarixi şəraitin özünəməx- susluğu, mədəni nailiyyətlər və onların inkişafı, elm, incəsənət, inti- bah, xalq yaradıcılığı nümunələri və s. barədə fikir söyləmək müm- kün olur. Həmçinin insanların fəaliyyətinin dini qayda – qanunlarla çərçivələnməsi, rabitə əlaqələrinin zəif inkişaf etməsi, ailə məişə- tində hökm sürən dəyişilməz qaydalar və həyat tərzinin məhdud, qa- palı ahəng üzrə davam etməsi də dövrün xüsusiyyətlərinə daxildir. Bir sözlə, orta yüzillikləri köhnəliklə yenilik arasında bir körpü he- sab etmək olar. O, yeni ilə köhnənin əlaqə məqamıdır, bəşəriyyətin əvvəldən başlayan inkişafı yolunda müəyyən bir mərhələ təşkil edir. Feodalizm daxilində müsbət olan ünsürlərin gələcəkdə də saxlanıl- ması və daha yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmasında orta əsrlərin öz payı vardır. «siyasi amillər bu və ya digər şəkildə ilkin orta əsrlərdə bölgə xalqlarının formalaşmasında az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Bu amillər xüsusilə inkişaf etmiş feodalizmin mərkəzi və mərkəzdən qaçma ənənələrinin kəskin mübarizəsinin iyerarxik siyasi quruluşa 9 xarakterik şəraitində özünü büruzə verdi. Bunun nəticəsində qeyri- sabit dövlət sərhədləri və hələ ilkin orta əsrlərdə formalaşan etnik birliklərin sərhədləri çox vaxt uyğun gəlmirdi. İri siyasi təşkilatların süqutu etnik parsiasiya prosesi ilə müşayiət olunurdu» (16, 284). İnsanların müxtəlif həyati əhəmiyyət kəsb edən tələbatlarının ödənilməsinin səviyyəsi, təminat dərəcəsi onların güzaranını əks et- dirən aynadır. Bu güzəran bütün dövrlərdə maddi və mənəvi göstə- ricilərin ölçü meyarının real vəziyyəti ilə bağlıdır. Maddi nemətlərin bolluğu, yaşayış şəraiti, təhsil və mədəniyyətin səviyyəsi və s. mə- sələlərdən asılıdır. Xalqın güzəranı ilk növbədə cəmiyyətin iqtisadi əsaslarının vəziyyətilə müəyyənləşir. Bu isə təbii və siyasi amillərlə də sıx surətdə əlaqəlidir. Təbiətdə ola biləcək fəlakətlər, orta əsrlər- də müharibələr, ailənin sabit gəlir qaynaqları və s. kimi bütün bu deyilənlər xalqın həyat səviyyəsinin göstəriciləridir. İnkişaf qanuna- uyğunluqlarına və həyat səviyyəsinə görə müəyyən davranışlar formalaşır. Cəmiyyətin həyat tərzi onun müxtəlif dövrlərə uyğun şəkildə sürdürdüyü həyat fəaliyyətinin kompleks təzahürüdür. Orta əsrlərdə ailə münasibətlərində müəyyən xüsusiyyətlər ay- dın sezilir. Məsələn, hökmdarların və digər yüksək məqam sahiblə- rinin çox arvad alması, kəniz saxlaması, hərəmin mövcudluğu sırf orta əsr gerçəkliyidir. Orta əsr müəllifi Əbu Cəfər Mühəmməd ibn Cərir ət-Təbəri «Tarix ər-rüsul va-l-müluk» əsərində Babəkin uşaq- ları və arvadlarının əsir alındığı barədə məlumat verir (11, 85). Kə- nizlərin hədiyyə olaraq verilməsi halları orta əsr müəllifləri tərəfindən qeyd edilmişdir. Orta əsrləri öyrənməklə bu dövrdə ərazisinə olunan təcavüzlərin Azərbaycanda yaşayan xalqların siyasi və iqtisadi həyat tərzilə ya- naşı, mədəniyyətinə təsirinin izlərini də aşkar etmək mümkündür. Məhz bu baxımdan Azərbaycan xalqının tarixi etnoqrafiyasının öy- rənilməsi aktuallıq kəsb edir. Azərbaycanda etnoqrafiya elminin bü- tövlükdə inkişaf tarixini bərpa etmək üçün orta əsrlərin tarixi-etno- qrafik nöqteyi-nəzərdən hərtərəfli tədqiqi vacib məsələ kimi qarşıda dururdu. Başqa sözlə desək, təqdim olunan monoqrafiya orta əsrlər- də xalqın simasının, həyat tərzinin mahiyyətinin açılmasında məişət 10 və mədəniyyətinin gerçək vəziyyətinin öyrənilməsində mühüm mərhələ təşkil edir. Orta əsr şairləri öz əsərlərində hansı dövrü təsvir etdiklərindən asılı olmayaraq zəmanələrinin ailə və ailə məişəti məsələlərini, gün- dəlik həyatda yaşadıqlarını əks etdirmişlər. Şairlərimizin əsərlərin- dən əldə olunan məlumatlarda bir dağınıqlıq gözdən qaçmır. Yəni, bir müəllifdə olan məlumat digərində yoxdur. Lakin bu məlumatlar bir yerə toplandıqda onların əhəmiyyəti xeyli artır. İndiyədək öyrənilən ailə məişəti məsələləri yalnız XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərinə aiddir. Ailə məişətinin bu dövrünün öyrənilməsi müasir ailə həyatının etnoqrafik baxımdan müqayisəli təhlili üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanda ailə və ailə məişətinin tədqiqinin bəzi məsələləri bir sıra araşdırıcıların əsərlə- rində öz əksini tapmışdır: R.Babayeva, M.Atakişiyeva, H.Quliyev, Ə.Əhmədov, Q.Qeybullayev, A.Sadıqov, A.Əlizadə, Ş.Salehov, G.Seyidova, M.Cəbrayılova, A.Trofimova, Q.Qədirzadə, N.Quliye- va, M. Paşayeva və başqaları. Bununla yanaşı, bir sıra şair və mütə- fəkkirlərin əsərlərini etnoqrafik baxımdan tədqiq edən müəlliflərin də tədqiqatlarında ailə məişəti məsələləri qismən də olsa, yer almaq- dadır. Buna misal olaraq E.Cavadovanın Həsən bəy Zərdabinin, Ş.Bünyadovanın Nizami Gəncəvinin, R.İbrahimovanın Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, M.Əliyevanın Cəlil Məmmədquluzadənin, H.Za- hidovanın C.Cabbarlının yaradıcılığını və s. etnoqrafik baxımdan tədqiq edərkən təsvir olunan ailə məsələlərinə müraciət etmələrini də buraya əlavə etmək olar. Bununla bərabər şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri də, həmçinin etnoqrafik tədqiqat obyektinə çevrilmiş və məhz burada orta əsrlərin ailə məsələlərinə müəyyən qədər yer verilmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, yalnız Q.Qeybullayevin «Azərbaycanlılarda ailə və nikah» əsərinin birinci cildində bəzi orta əsr şairlərinin əsərlərinə müəyyən dərəcədə toxunulmuş, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən də yeri gəldikcə xülasə şəklində istifa- də edilmişdir. Bu da həmin əsərin elmi məziyyətini artırır. Ailə məişətinə və ailə münasibətlərinə həsr olunmuş ayrı-ayrı kitabların və dövri mətbuatda çıxan müxtəlif səpgili məqalələrin də Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|