ŞİRİn bünyadova

 
11 
 
xalqımızın  ailə  həyatını  işıqlandırması  baxımından  öz  yeri  vardır. 
Buradaca  onu  da  əlavə  edə  bilərik  ki,  müqayisəli  təhlil  aparmaq 
baxımından  şəxsi  etnoqrafik  müşahidələrin  də  bu  işdə  yardımı  öz 
həlledici sözünü deyə bilər. Əsərdə təsvir olunan ailə məişəti əsasən 
XII-XVI əsrlərin məlumatları əsasında qələmə alınmışdır. 
*** 
Orta  əsrlərdə  ailənin  vəziyyətini  araşdırmazdan  əvvəl  ailənin 
yarandığı  ibtidai  cəmiyyət  haqqında  qısaca  da  olsa,  müəyyən 
məlumatı  nəzərə  çatdırmaq  lazımdır.  İbtidai  insanlar  arasında  ailə 
anlayışı  barədə  danışmaq  olmaz,  çünki  onlar  sürü  halında  yaşa-
yırdılar və nizamsız əlaqələr saxlayırdılar.  Baxofen  «Ana hüququ» 
əsərində  göstərir  ki,  «…əvvəllərdə  insanlar  qeyri-məhdud  cinsi 
əlaqə  (promiskuitet)  şəraitində  yaşayırmış  ki,  bu  cür  münasibətlər 
şəraitində  atanı  düzgün  müəyyən  etmək  qeyri-mümkün  idi.  Buna 
görə də qohumluq və mənşəyi yalnız qadın xətti üzrə – ana hüququ 
üzrə müəyyən etmək mümkün idi. Beləliklə, Baxofenə görə bir vaxt 
var imiş ki, ictimai quruluşda qadınlara gənc nəslin yeganə və qəti 
məlum valideyni olmaq etibarı ilə yüksək dərəcədə hörmət və ixlas 
göstərilirdi.  Buna  görə  də  qadınlar  tam  hökmranlıq  roluna  malik 
olmuşdular  (qnekokratiya)»  (1,  30).  Qadınların  belə  hökmranlığı 
tarixi ədəbiyyatda matriarxat – anaxaqanlığı adlanır. 
Ailənin  nə  zaman  yarandığını  dəqiq  söyləmək  mümkün  deyil-
dir.  Onun  yaranmağa  başladığı  zaman  neolit  və  eneolit  dövrü  təx-
min  edilir.  Bəşər  tarixinin  inkişaf  səviyyəsində  özünü  göstərən 
iqtisadi, siyasi və mədəni sahədəki mühüm dəyişikliklər ailə məişə-
tinə də sirayət etmişdir.     
Tədqiq  olunan  dövr  orta  əsrlərə  aid  olduğundan  artıq  ailənin 
çoxdan  formalaşaraq  möhkəmləndiyini  qeyd  etməliyik.  Belə  ki, 
«əsas istehsal sahələrində kişi peşələrinin üstünlüyü (unutmamalıdır 
ki, bu mərhələdə yığıcılıq da artıq öz əhəmiyyətini itirmişdi), ev tə-
sərrüfatının özündə belə müəyyən bölgünün əmələ gəlməsi tədricən 
qadınların  fəaliyyətini  tamamilə  ev  işlərinə  tabe  etmişdi.  Bu  isə, 

---

 
12 
 
qadınların  ictimai  mövqeyinə  həlledici  təsir  göstərərək  hətta  onun 
alınıb-satılmasına gətirib çıxarmışdı. Ona bir işçi qüvvəsi kimi ba-
xılmağa  başlanmışdı.  Qızı  ərə  verərkən  onun  ailəsi  müəyyən  işçi 
quvvəsini  itirmiş  olurdu  və  buna  görə  də  həmin  itkinin  əvəzinin 
ödənilməsini  tələb  edirdi»  (1,  168).  Patriarxal  münasibətlərin  for-
malaşması  ibtidai  cəmiyyətin  gələcəyini  müəyyənləşdirməyə  təkan 
vermişdir, ibtidai icma quruluşu dağılmağa başlamışdı.  
Orta  əsr  ailəsi  haqqında  məlumat  verərkən  ilk  növbədə  onun 
tərkibi  və  quruluşu  barədə  fikir  yürütmək  lazımdır.  Orta  əsrlərdə 
ailələrin tərkibi müxtəlif olurdu.  
Hər  halda  bir  sıra  orta  əsr  şairlərinin  əsərlərinə  istinad  edərək 
məhz o dövrdə də əsasən monoqam ailə formasının üstünlük təşkil 
etdiyini  söyləmək  olar.  Bununla  da  ailələrin  əsasən  kiçik  tərkibdə 
olduğunu  qeyd  etmək  olar.  Etnoqrafik  müşahidələrlə  də  patriarxal 
ailələrin XX əsrin 30-cu illərinədək mövcudluğu təsdiq olunmuşdur. 
Lakin  patriarxal  ailələr  haqqında  məlumata  orta  əsr  müəlliflərinin 
əsərlərində  rast  gəlmək  demək  olar  ki,  mümkün  deyildir.  Bu  o 
demək deyildir ki, orta əsrlərdə patriarxal ailələr mövcud olmamış-
dır,  əksinə  əgər  XIX–XX  əsrin  əvvəllərinədək  bu  cür  ailələr  qalıq 
şəklində  mövcud  idisə,  deməli,  orta  əsrlərdə  də  onların  var  olması 
şübhəsizdir. Həm də bunu Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş bir 
sıra tikililər, o cümlədən qaradam tipli evlərin varlığı bir daha təsdiq 
edir.  Sula  Benetin  məlumatlarında  Qafqaz  ailələrində  möhkəm 
bağlılığın  üstünlüyündən  bəhs  edilir,  böyük  ailələrin  keçmişdə 
olduğu kimi mehribanlıq şəraitində yaşamaları, qarşılıqlı kömək və 
iqtisadi cəhətdən yardımlaşma və birgə fəaliyyət əsasında qurulduğu 
qeyd  edilir.  Bundan  əlavə  müəllif  göstərir  ki,  qafqazlıların  gücü, 
qüdrəti nəslə və kökə bağlılıqlarındadır (15, 337-338; 340).  
Aydındır ki, ailənin tərkibi məsələsini öz əsərlərində şərh etmə-
yi  qayə  seçməyən  orta  əsr  müəllifləri  ayrı-ayrı  bölgələrdə  yaşayan 
əhalinin  sayı  barədə  ötəri  də  olsa,  heç  bir  məlumat  verməmişlər. 
Yalnız Nizami Gəncəvi yaradıcılığında rast gəldiyimiz «külfət» sö-
zünü  patriarxal  ailə  formasına  aid  edə  bilərik.  «Leyli  və  Məcnun» 
əsərində  Nizami  ovçunun  diliylə  «bir  ev  külfətim  var»-deyir 

---

 
13 
 
(2,120). Burada ailənin böyük olduğuna işarə edilir. Yeri gəlmişkən 
qeyd  edək  ki,  xalq  arasında  da  böyük  ailələr  bir  bölük  külfət,  bir 
çətən adıyla anılır. Qafqaz xalqlarının əksəriyyətinin dillərində bö-
yük ailəyə xas külfət kəlməsi (külpet, külpət, külpat, külfət, kiflət) 
işlənməkdədir (3, 34 -35).  
Sonrakı dövrlərdə yəni XIX əsrdə H.Quliyevin də göstərdiyi ki-
mi, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məhəllə adları (məhlə, dən-
gə  (dingə),  tabun,  oval,  həyət,  coma  və  s.)  mövcud  olmuşdur  (8, 
11). Əslində bu cür məhəllələrin olması bir tərəfdən onların sənət-
karlıq  baxımından  əhəmiyyətini  göstərirsə,  ikinci  bir  tərəfdən  də 
patriarxallığın  olduğunu  təsdiq  edir.  Belə  ki,  məhəllələrdə  də  qo-
humlar, qardaşların ailələri birlikdə yerləşirdilər. Bundan əlavə onu 
da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  belə  məhəllələrdə  H.Quliyevin  göstər-
diyi kimi patronimik adətlərin keçmişdə çoxlu  yerli adları mövcud 
idi. Müəllif tayfa, uşağı, törəmə, əqrəba,  evlad,  kürək (Əhmədli k. 
Abşeron),  tirə,  zu  və  ya  çu  (Türkan  k.  Abşeron),  simsar,  basalax, 
basmax,  arxa,  ova,  dinnix  (Gəncə,  Tovuz,  Şəmkir,  Qazax),  çoğa 
(Şirvan),  oymax  (Sabirabad),  tabun  (Zaqatala,  Qax)  və  s.  bu  kimi 
adların olduğunu qeyd edir. Təkcə Qubada «patronimiyanın müxtə-
lif adları: tayfa, toxum, şaqqa, nəsil, törəmə, tirə, cədd (azərbaycan-
lılarda), cins,  toxum  (ləzgilərdə), tum, şir, əqrəba, övlad (tatlarda), 
yux  (buduqlarda) geniş yayılmışdı» (8, 11).   
Qeyd edək ki, ailənin quruluşu Qafqaz xalqlarında da eyniyyət 
təşkil edir. XIX əsrdə Abxaziyada kənd icması («akıt») vardı. Lakin 
əsas  təsərrüfat  kollektivi  böyük  ailə  idi  (4,  114).  Yalnız  XX  əsrin 
əvvəllərində böyük ailə yerini tədricən kiçik ailəyə verirdi. XIX əs-
rin I rübündə böyük ailə icması «aindu» (böyük ev) və ya «ataasva-
radu» (böyük ailə) mövcud idi (4, 116-117). Gürcülərdə böyük ailə-
ni anladan bir sıra anlayışlar ailə icmasının təsərrüfat birliyini göstə-
rir: ertobis saxli, saerto saxli, didi ocaxi, calabi ocaxi (6, 9). Görün-
düyü kimi «ocaq» sözü gürcülərdə də işlənmişdir. Bu da ailənin bir 
ocaq  ətrafında  yığışmasını  göstərir.  Gürcüstanda  uzun  yüzilliklər 
boyu  böyük  ailə  icmaları  öz  varlıqlarını  fərdi  ailələrlə  bərabər  da-

---