ŞİRİn bünyadova

 
14 
 
vam  etdirmişdir.  Belə  icmalar  həmçinin  qədim  adət  və  ənənələrin 
davamçısı olurdu (5, 44).
 
Qafqaz  xalqlarının  dilində  patronimiya  anlayışının  xüsusi  və 
müxtəlif adlarla işləndiyini qeyd edən M.O.Kosvenin misal gətirdi-
yi  nümunələrdəki  təsviri  ifadələrdə  müəllif  ümumi  olan  mahiyyəti 
belə açıqlayır: osetinlərdə, kartlilərdə «bir ocaqdan ayrılanlar», xev-
surlarda  «bir  ocaqdan  çıxanlar»,  adıqlarda  «bir  oddan  bölünənlər», 
kumıklarda  «bir ocaqdan ayrılanlar», abxazlarda «evi öz aralarında 
bölənlər», çeçenlərdə «bir evin adamları» və s. Yeri gəlmişkən qeyd 
edək ki, türk mənşəli «tirə» sözü eyni məzmun kəsb edərək noqay-
larda, ləzgilərdə, azərbaycanlılarda və ermənilərdə işlənir (17, 187-
188). 
Azərbaycanda patronimiyanın olduğunu təsdiqləyən bir sıra an-
layışlar  vardır  ki,  bunlara  tayfa,  nəsil,  kök,  ocaq,  toxum,  törəmə, 
tüstü, uşağı, evi və s. aiddir. Təsadüfi deyildir ki,  yer adlarında bu 
cür  sözlərdən  istifadə  olunur.  Böyük  kəndlərdə  müxtəlif  nəsillərin 
ailələri  kök  salıb  yaşayırlar  və  ya  onlardan  bir  başqa  yerə  köçüb 
məskunlaşanda  yenə  də  öz  köklərinin  adını  saxlayırlar.  İnsanlar 
uzun müddət mənsub olduqları tayfaların adlarını daşımışlar. Məsə-
lən, ağqoyunlu, qaraqoyunlu. Tüstü ailələrin yaşadıqları evlərin da-
mından çıxan tüstüyə əsasən bir ev hesab edilirdi. Rusiya çar höku-
mətinin hər bir ailə üzərinə tüstü pulu qoyması vergini ödəyə bilmə-
yən qardaşların bir böyük ailədə birləşməsinə zəmin yaradırdı.  
Sözlərin sonuna mənsubiyyət şəkilçiləri artırmaqla (lı, li, lu, lü) 
salınan  yurdlara  müxtəlif  adlar  verilirdi.  Müasir  dövrümüzdə  bir 
bölgədən olanlar özlərini «elli» və «yerli» kimi adlandırırlar. Sözlə-
rin sonuna oba, qışlaq, oymaq və s. kimi sözlər əlavə edilirdi. Türk-
lərin  yayıldığı  geniş  arealda  (Qafqaz,  Orta  Asiya,  Yaxın  və  Orta 
Şərq) oba anlayışı geniş yayılmışdı. Oba adətən bir böyük nəsildən 
ibarət olurdu. Lakin bəzi hallarda ayrı-ayrı ailələrdən təşkil olunmuş 
müəyyən  birliyi  özündə  birləşdirirdi.  Müasir  dövrdə  də  qədimdən 
mövcud olub bu gün də sabit qalıb dəyişməyən yer adlarında yaşa-
yaraq bu xüsusiyyət əsrlərdən bəri qorunub saxlanılır. Məsələn, To-
vuzda Böyük qışlaq, Xaçmazda Fərzəli oba, Masallıda Yeddioymaq 

---

 
15 
 
və s. qeyd etmək olar. Azərbaycan dilində işlədilən el-oba kəlməsi 
də müəyyən icmanın varlığını təmsil edir.           
Böyük ailənin uzun zaman boyunca hifz olunması ibtidai-icma-
da insanların  sürü halında  yaşamasının qalığı  kimi dəyərləndirmək 
olar. Eyni zamanda belə ailələrin mövcudluğu birgəyaşayışın üstün 
cəhətlərinin ailədə qorunub saxlanılması arzusundan da doğur. Pat-
riarxal ailələrin olmasını gerçəkləşdirən üstünlüklər onun üzvlərinin 
birgə  qorunması,  icma  arasında  vahid  güc,  qüvvə  kimi  qəbul  edil-
məsi,  daxili  yardımlaşma,  təsərrüfatın  birgə  idarə  olunmasında 
əmək  bölgüsü  və  nəhayət,  övladların  böyüdülməsi  və  tərbiyəsində 
kollektivçilik ruhunun aşılanması kimi xüsusiyyətlərdən ibarətdir. 
Böyük  ailələrdə  patriarxal  adət  və  ənənələr  hökm  sürürdü. 
Azərbaycanda böyüklərə dədə, qağa, lələ və s. kimi  müraciət edil-
məsi də ailənin idarə olunmasında onların əhəmiyyətli roluna dəla-
lət edir. Ailəni evin böyüyü olan kişi idarə edirdi. Ailədə söz və nü-
fuz  sahibi  o  hesab  olunurdu.  İlk  oğulun  ailə  daxilində  böyük  rolu 
var idi. Belə ki, böyük oğul atanın köməkçisi sayılırdı. Bu cür ailə-
lərdə sözsüz tabeçilik prinsipi hakim idi. Evin böyüyü sayılan ataya 
qarşı çıxmaq günah sayılırdı. Birgəyaşayış münasibətlərində illərin 
təcrübəsinə  əsasən  evin  böyüyü  təsərrüfat  işlərinin  təşkilatçısı  idi. 
Bu isə ailədə əmək bölgüsünün formalaşmasını təmin edirdi. Aydın 
məsələdir  ki,  böyük  ailələrin  olması  daha  çox  təsərrüfatı  birgə 
idarəetmə zərurətindən doğurdu.  
Azərbaycanda  orta  əsrlərdə  kiçik  ailələrin  olmasının  da  müəy-
yən  səbəbləri  olurdu.  Bu  heç  şübhəsiz  ailə  daxilində  baş  verən 
müəyyən narazılıqlar nəticəsində yaranırdı. Ailənin bölünmə səbəb-
lərində iqtisadi düşüncələrlə  yanaşı,  daxili  anlaşılmazlıqların da öz 
yeri vardır. Belə ki, kövrək ailə daxili münasibətlərdə özünü göstə-
rən  bir  sıra  münaqişələr  istər-istəməz  onun  müvazinətini  pozur  və 
dağılmasını  gerçəkləşdirirdi.  Kiçik  ailələr  məhz  böyük  ailədən 
qopub ayrılan və müstəqillik əldə etmiş özəklərə çevrilirdilər. Ümu-
miyyətlə, əsrlərdən bəri qalan el qaydasına görə valideynlərlə kiçik 
oğul  qalırdı.  İstər-istəməz  ayrılmaq  məcburiyyətində  olan  digər 
üzvlər kiçik ailənin  əsasını qoyurdu. El arasında əsrlərin süzgəcin-

---

 
16 
 
dən  keçib  gələn  belə  bir  məsəl  də  vardır  ki,  «yaxşı  qardaşın  axırı 
ayrılıqdır.» Bu məsəldə əvvəl-axır hər bir müstəqil yaşamaq istəyən 
ailə başçısının kiçik ailə yaratmasına işarə edilir. 
Böyük ailələrin bölünməsi əsasən evin ağsaqqalı vəfat etdikdən 
sonra baş verirdi. Bəzən bu onun sağlığında da ola bilirdi. Ata mül-
kü  oğlan  övladların  sayına  görə  bölünürdü.  Torpağın  çatışmaması, 
oğullarla  bərabər  nəvələrin  də  böyüməsi  istər-istəməz  buna  zəmin 
yaradırdı.  Müasir  dövrdə  də  əvvəlki  dövrlərdə  olduğu  kimi  atanın 
yurdu  kiçik  oğula  qaldığı  üçün  digərləri  özlərinə  yeni  ev  tikərək 
ayrı-ayrı ocaqların sahiblərinə çevrilirlər.   
Tarixən adət şəklini almış mal bölgüsündə hamı nəzərə alınırdı: 
«əgər ailədə vəfat etmiş qardaşın uşaqlı dul qadını qalırdısa, ona da 
pay çatırdı. Mövcud adətə görə evdə olan bacılar qardaşlara nisbə-
tən  iki  dəfə  az  pay,  ana  isə  ümumi  payın  1,8  hissəsini  alırdı.  Ana 
qardaşlardan  birinin  yanında  qaldıqda  onun  payı  həmin  qardaşın 
ixtiyarına keçirdi.  Böyük qardaş  əlavə olaraq, həm  də atanın palta-
rını və silahını alırdı. Subay qardaşa toy xərci olaraq (buna «əyrən-
cəlik» və  ya  «əyrəni»  - subaylıq deyilirdi) əlavə pay verilir, subay 
bacı üçün cehizlik adı ilə əlavə hissə ayrılırdı. Ata və anaya «xeyrat-
lıq» deyilən ayrı pay nəzərdə tutulurdu. Ata evi qiymətləndirilir və 
məbləğ  bölüşdürülürdü.  Bəzən  ev  böyük  qardaşa  qaldıqda  digər 
qardaşların  payını  əmlak  hesabına  bir  qədər  artırır,  yaxud  birləşib 
onlar üçün təsərrüfat binası və ya ev tikirdilər.» (8, 9)  
M.Muradi  qeyd  edir:  «mənbələrdən  aydın  olur  ki,  Sasanilərin 
hakimiyyəti dövründə İranda qız 15, oğlan 20 yaşında ailə qura bi-
lərdi. Qeyd edilməlidir ki, bu qayda indi də qadmaqdadır. Bu onun-
la bağlı idi ki, İran azərbaycanlılarında ailədə islama qədər vərəsəlik 
hüququna görə varidat  bölüşdürüldükdə oğlanlar bərabər miqdarda 
pay  alırdılar,  ərə  getməmiş qızlar üçün  yarım pay  ayrılırdı.  Əmlak 
bölgüsü adət üzrə yerinə yetirilirdi.» (12, 8) 
Kiçik ailə dedikdə, ata-ana və onların uşaqları ilə bərabər yaşa-
ması  nəzərdə  tutulur.  Bəzi  hallarda  isə  kişinin  ata  anası  da  onlarla 
bərabər  yaşaya  bilərdi.  Bu  cəhət  xüsusən  kiçik  oğulların  ailələrinə 
aid  olurdu.  Kiçik  ailələrin  də  daşıdığı  funksiyalar  böyük  ailələrdə 

---