“Sivilizasiya”.-2014.-№ 1.-S.10-16.
QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ QLOBAL ŞÜUR
Könül Mədədzadə
“Qlobal şüur” anlayışı qloballaşma prosesi ilə üzvi surətdə bağlı olub, elm aləminə yenicə qədəm qoymaqdadır. Bir
sıra tədqiqatçıların qənaətinə görə, qlobal şüur qlobal problemlərin dərki ilə bağlı dinamik şüurdur. Sonuncu fıkrə etiraz etmək,
əlbəttə, çətindir: qloballaşan şüur və ya sadəcə qlobal şüur, həqiqətən dinamik şüurdur. Şüur və təfəkkürün dinamikliyi fıkri
etiraz doğura bilməz, zira təfəkkür səviyyəsində mövcud olan şüur həmişə dinamikdir. Təfəkkürün dinamikliyi isə onun
mütəhərrikliyinə, daima hərəkətdə olmasına dəlalət edir. Şüurun, o cümlədən, təfəkkürün beyinlə gerçəklik arasında münasibət
və ya proses olduğunu nəzərə alsaq, onun dinamikliyi bizdə heç bir şübhə yeri qoymaz. Şüurun qloballaşması məsələsinə
gəldikdə isə bu problemi, fikrimizcə, iki mənada başa düşmək lazımdır: birincisi, şüurun özünün məkan və zaman fəzasını
genişləndirərək yalnız lokal və regional problemləri deyil, həm də qlobal problemləri əhatə etməsində, onların pozitiv həllini
verə bilməsində; ikincisi, şüurlu idrak obyektinin dərk olunması bucağını artırmaqla onu 360°- lik dairə boyunca görə
bilməsində. Fikrimizə aydınlıq gətirmək üçün sadə bir misala müraciət edək. Fərz edək ki, söhbət “nöqtə” terminin təyin
olunmasından gedir. Məntiqdən məlumdur ki, hər bir termin müxtəlif anlayışları ehtiva etməklə rəngarəng mənalar kəsb edir.
Məsələn, əgər biz “nöqtə” terminin məna çalarlarını aydınlaşdırmaq məqsədilə müxtəlif ixtisas sahiblərinə müraciət etsək,
təqribən aşağıdakı cavablarla qarşılaşarıq: həndəsəşünas: “nöqtə”-hissələri olmayan riyazi obyektdir və ya nöqtə iki düzxəttin
kəsişməsindən alınan həndəsi fiqurdur; fizik: “maddi nöqtə”-məsələnin qoyuluşuna görə həndəsi ölçüləri deyil, yalnız kütləsi
nəzərə alınan fiziki obyektdir; dilşünas: “nöqtə”- cümlənin sonunda qoyulan durğu işarəsidir; coğrafişünas: “nöqtə”-Yer
kürəsində bir məkan sahəsi və yaxud hər hansı bir məntəqədir; filosof: “nöqtə” - ideal obyektdir və s.
İrimiqyaslı sosial-mədəni birlik forması olan sivilizasiyanın özünəməxsus dəyərləri və idealları vardır. Hər bir
sivilizasiya digər sivilizasiyalardan həyat fəaiiyyətinin xüsusi formalarına görə fərqlənməklə sosial proseslərin məzmununa aktiv
təsir göstərir. Konkret sosial-mədəni amillərin məcmusu isə öz qarşılıqlı təsirləri ilə sivilizasiyanın funksiyalaşmasının
mexanizmini əmələ gətirir. Bu mexanizm cəmiyyətin fəaliyyətinin etnomilli, dini, psixoloji, davranış və digər üsulları vasitəsilə
təzahür edir. Bununla əlaqədar olaraq bəşəriyyət tarixində sivilizasiyanın müxtəlif tipləri və formaları (təqribən 30-a qədər)
mövcud olmuşdur.{2.68-92}
Yerdə həyatın mövcudluğunun qorunub saxlanması üçün başlıca təbii enerji mənbəyi Günəş şüalarıdır. Lakin Yerə
daxil olan günəş enerjisinin yalnız cüzi bir hissəsi biosferin payına düşür. Günəş enerjisinin təqribən 30%-ni təşkil edən
ultrabənövşəyi şüalar praktiki olaraq atmosferin ozon təbəqəsi tərəfindən udulur. Yerə gəlib çatan Günəş enerjisinin təqribən
hansı istiliyə çevrilərək kosmik məkana səpilir. Bu enerjinin 20%-ə yaxını okeanlarda və dənizlərdə suyun buxarlanmasına və
Yer atmosferində buludların yaranmasına sərf olunur, yalnız 0,02%-i biosferdə istifadə olunur. Yaşıl bitkilər fotosintez
prosesində xlorofıl molekulların udmaq hesabına bu enerjini bilavasitə mənimsəyərək onu canlı aləm obyektlərinin müxtəlif
birləşmələrində kimyəvi əlaqə enerjisi kimi ehtiyatda saxlayırlar. Heyvanlar bitkiləri, vəhşi heyvanlar isə ət yeyən heyvanları
yeməklə bu enerjini mənimsəyirlər. Orqanizmdə qidanın həzmi də enerji ayrılması ilə müşayiət olunur. Ayrılan enerjinin bir
hissəsi orqanizmdə kimyəvi rabitə enerjisi kimi saxlanılaraq sonradan onun iş görə bilməsi üçün istifadə olunur. Beləliklə,
heyvanlar onların həyatı üçün zəruri olan enerjini Günəşdən bilavasitə almırlar.
V.İ.Vernadski biosfer konsepsiyasını yaratmaqla Kainatın elmi mənzərəsinin dəyişdirilməsi yolunda ilk addımı
atmışdır. Bu mənzərə aşağıdakı elementlər ilə xarakterizə olunur:
- canlı maddənin daxil edilməsi;
- onun planetar və ya kosmik hadisə kimi dəyərləndirilməsi.
Biosferi təşkil edən maddə mahiyyətcə yekcins deyil. Burada cansız (hərəkətsiz) maddə ilə canlı maddə biri-birindən
fərqləndirilir. Cansız maddə biosferdə üstünlük təşkil edir; onun atomlarının canlıya və əks istiqamətli miqrasiyası da baş verir.
V.İ.Vernadski canlı və cansız maddənin əlaqəsinin prinsipial əhəmiyyətini qeyd edərək yazırdı: «Cansız və canlı
maddə arasında fasiləsiz, arakəsilməyən əlaqə mövcuddur. Bu əlaqə canlı maddədən cansız maddəyə və əksinə keçən atomların
fasiləsiz biogen cərəyan kimi ifadə oluna bilər. Atomların biogen cərəyanı canlı maddə tərəfındən yaradılır. O, heç bir zaman
araverməyən tənəffusdə, çoxalmada və i.a. ifadə olunur» {3,268-276}.
V.İ.Vernadskiyə görə, «canlı olmaq» «mütəşəkkil olmaq» deməkdir. Mövcud olduğu milyard illər ərzində biosferin
mütəşəkkilliyi canlı orqanizmlərin fəaliyvəti sayəsində qorunub saxlanılmışdır.
Planetimizin canlı maddəsi kövrək və incə canlı orqanizmlərin məcmusudur və onların kütləsi tərkib elementi olduqları
biosfer kütləsinin əhəmiyyətsiz bir hissəsini təşkil edir. Əgər canlı maddə planetimizin səthi üzərində bərabər yayılarsa, onun
təşkil etdiyi təbəqənin qalınlığı cəmi 2 sm olardı.
Planetimizin canlı maddəsinin kimyəvi tərkibində biofıllər adlanan hidrogen, karbon, oksigen və azot elementləri
üstünlük təşkil edir. Bu elementlərin atomları canlı orqanizmlərdə su və mineral duzlarla birləşərək mürəkkəb molekullar əmələ
gətirirlər.
Planetimizin canlı maddəsi fərdi əlamətləri, rəngarəng formaları, müxtəlif ölçüləri olan saysız-hesabsız orqanizmlər
şəklində mövcuddur. Canlı orqanizmlər içərisində kiçik ölçülü orqanizmlərlə yanaşı, çoxhüceyrəli heyvanlara və böyük ölçülü
bitkilərə də təsadüf edilir.
Biosfer sakinləri morfoloji baxımdan da rəngarəngdir. Planetimizin sakini olan növlərin sayı müxtəlif müəlliflər
tərəfındən müxtəlif rəqəmlərlə ifadə olunur (98). Müasir hesablamalara görə, hazırda Yerdə orqanizmlərin 3 milyon növü
yaşayır: onlardan 500 mini bitkilərin, 2,5 milyon növü isə heyvanların payına düşür.
Yer biosferində canlı maddə fəaliyyətsiz olmayıb, müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. V.İ.Vernadski son dərəcə
rəngarəng olan bu funksiyalardan beşini xüsusilə seçib ayırmışdır. Onlar aşağıdakılardır:
1. Qaz funksiyası.
Canlı maddənin bu funksiyası biosferdə yaşıl bitkiiər tərəfındən həyata keçirilir. Bitki üzvi
maddələrin sintezi üçün karbon qazından istifadə edərək atmosferə oksigen qazı ifraz edir. Üzvi aləmin qalan hissəsi tənəffüs
prosesində bu oksigendən istifadə etməklə atmosferdə karbon qazının ehtiyatını artırır. Yaşıl bitkilərin biokütləsi artdıqca
atmosferin qaz tərkibi də dəyişir: Karbonun miqdarı azalır və oksigenin konsentrasiyası artır. Bununla da canlı maddə Yerin
geoloji örtüyünü - atmosferin tərkibini keyfıyyətcə dəyişir.
2. Oksidləşdirici funksiya.
Biosferdə canlı maddənin qaz funksiyası onun oksidləşdirici - bərpaedici funksiyası ilə üzvi
surətdə bağlıdır. Müxtəlif su hövzələrində yaşayan orqanizmlər (bakteriyalar, avtotroflar) özlərinin həyat fəaliyyəti prosesində
və məhv olduqdan sonra biosferdə oksigen rejimini tənzimləyərək bir sıra metalların həlli üçün əlverişli şərait yaradırlar. Bu
sonuncu isə çöküntü suxurlarının meydana gəlməsinə səbəb olur.
3. Konsentrasiya funksiyası.
Biosferi təşkil edən canlı maddənin bu funksiyası canlı orqanizmlərin müxtəlif kimyəvi
elementləri toplamaq qabiliyyətindən irəli gəlir. Məsələn, qumotu, qatırquyruğu kimi toplayıcı bitkilərin tərkibində külli
miqdarda silisium elementi yaranır. Canlı orqanizmlər məhz konsentrasiya funksiyası hesabına təbiətdə külli miqdarda çöküntü
süxurları, o cümlədən, əhəng daşı, təbaşir yataqlar yaratmışlar.
4. Biokimyəvi funksiya.
Canlı orqanizmlərin bu funksiyası onların məkanda artması, çoxalması və yerdəyişməsi ilə
bağlıdır. Çoxalma qabiliyyəti canlı maddənin və canlı orqanizmlərin müxtəlif coğrafı ərazilərə səpələnməsinə səbəb olmuşdur.
5. Biokimyəvi fəaiiyyət
funksiyası. Canlının bu funksiyası yer qabığının durmadan artan miqdarının sənayenin, kənd
təsərrüfatının, nəqliyyatın və insanların məişət tələbatları üçün istifadə edilməsini əhatə edir.
Bu funksiyaların birgə yerinə yetirilməsi sayəsində təbiətdə maddənin dövranı prosesləri baş verir. Bu mənada təmsil
olunduğu struktur səviyyəsindən asılı olmayaraq canlı təbiətin tərkib və funksiyalaşmasının vəhdəti biogeokimyəvi səciyyə
daşıyır. Düşünmək olar ki, biosferdə təzahür edən geokimyəvi proseslər canlı maddə vasitəsilə baş verdiyindən həm də
biogeokimyəvi proseslərdir.
Yuxarıda söylənilən mülahizələrə uyğun olaraq V.İ.Vernadski biosfer konsepsiyasının iki biogeokimyəvi prinsipini
formulə etmişdir:
1. Atomların günəş enerjisinin təsiri ilə baş verən biogen miqrasiyası, maddələr mübadiləsi prosesi, orqanizmlərin
böyüməsinin və çoxalmasının maksimum hala can atması;
2. Həmin biogen miqrasiya biosfer atomlarının biogen miqrasiyasını artıran orqanizmlərin yaşamasına səbəb olur.
Müasir elmdə təsdiqini tapmış olan bu ideyalar əsasında V.İ.Vernadski biosferin başlanğıc halının strukturu və
funksiyaları haqqında aşağıdakı beş postulatı işləyib hazırlamışdır:
a) ilkin biosfer funksional müxtəlifliyə malik olmuşdur;
b) orqanizmlər tək-tək deyil, kütləvi halda meydana gəlmiş və buna görə də biogeosenozlar birdən-birə yaranmışdır;
c) biogeosenozlar geokimyəvi dəyişikliklərin başlıca hərəkətverici qüvvəsi olmuş, morfoloji dəyişikliklər isə qlobal
kimyəvi funksiyalara təsir göstərməmişdir.
ç) canlı orqanizmlər biosferdə kimyəvi elementlərin miqrasiyasını doğurmuşlar;
d) biosferdə canlı orqanizmin istisnasız olaraq bütün funksiyalarını sadə birhüceyrəli orqanizmlər yerinə yetirə bilər.
Vitosfer səviyyəyə planetdə mövcud olan müasir həyat sahəsi və fəal biogenez daxildır. Vitosfer səviyyə çox da
tutumlu olmayan, eni yalnız bir neçə yüz metrə çatan və daxilində canlı orqanizmlərin biogeokimyəvi fəaliyyəti intensiv davam
edən geoloji örtükdür (5, 40-42). Bir sıra müəlliflər hətta vitosfer anlayışına alternativ anlayışlar da irəli sürmüşlər: «Planetin
yaşıl örtüyü», «planetin torpaq örtüyü» (V.N.Sukaçev), «həyat pərdəsi», «canlı maddənin saxlandığı sahə» (V.İ.Vernadski),
«fıtogeosfera» (E.M.Lavrenko), «biogenosfera» (İ.M.Zabelin) və b.
Biosferin təşkilinin üçüncü səviyyəsi onun elementar struktur vahidləri sayılan biogeosenozlardan yaranmışdır
(6,142-158). Biogeosenologiyanın yaradıcısı V.N.Sukaçev biogeosenozu belə səciyyələndirir: «Biogeosenoz-Yer səthinin məlum
sahəsində hər birinin spesifık qarşılıqlı təsiri, müəyvən tip maddələr mübadiləsi və enerjisi olan, fasiləsiz hərəkət və inkişaf
edən, daxili ziddiyyətləri dialektik vəhdət yaradan bircinsli təbii hadisələrin (atmosfer və suxurlar, bitkilər, heyvanlar aləmi,
mikroorqanizmlər, torpaq və hidroloji şərait) məcmusudur».
Biosferin mövcudluğu və təkamülü biogeosenozlarla, onların məkan və zaman təşkili ilə şərtlənir. Maddələrin sintezi
və destuksiyası, enerjinin toplanması və çevriiməsi məhz biogeosenozlarda baş verir. Biogeosenozların komponentləri biri-birilə
uzlaşdığından onlarda maddələrin dövranını təşkil edən proseslər uzun müddətə dinamik tarazlıqda qala bilir. Bununla belə,
biosferdə keyfıyyət dəyişmələri ancaq biogeosenozlar vasitəsilə baş verir. Biosfer haqqında təlimin inkişaf etdirilməsində
V.İ.Vernadskinin empirik ümumiləşdirmələrinin və onlardan çıxarılan aşağıdakı fəlsəfl nəticələrin müstəsna əhəmiyyəti
olmuşdur (7, 22-27).
Biosferin öyrənilməsindən çıxarılan birinci nəticə onun tamlığı prinsipidir. V.İ.Vernadski bu münasibətlə yazırdı:
«Bütün həyat haqqında, bütün canlı maddə haqqında biosferin mexanizminin bir tam olması kimi danışmaq mümkündür» O,
fıkrini davam etdirərək yazırdı: «Yerin canlı məxluqu mükəmməl kosmik mexanizmin zəruri və qanunauyğun hissəsini təşkil
edən kosmik proseslər tərəfındən yaradılmışdır» (7,11).
Biosferin öyrənilməsindən çıxarılan ikinci nəticə biosferin təşkilinin harmoniyası prinsipi ilə bağlıdır.
Üçüncü nəticə: Yerin təkamülündə canlının rolu ilə bağlıdır. V.İ.Vernadski yazırdı: «Yer üzərində bır tam halında
götürülən orqanizmlərdən daha sabit və öz nəticələrinə görə ondan qüdrətli bir kimyəvi qüvvə yoxdur. Yer qabığının üst
hissəsinin mineralları həyatın təsiri ilə yaranmışdır» (7, 21). Bu prinsipə söykənərək V.İ.Vernadski belə nəticəyə gəlmişdi ki,
kosmik obyekt olmaq etibarilə Yer planetinin siması faktiki olaraq həyatın təsiri formalaşmışdır.
Dördüncü nəticə: Enerjinin transformasiyasında sferin kosmik rolu ilə bağlıdır. Bu kontekstdə canlı təbiətin bir
hissəsinə Günəş enerjisinin Yerin təsir enerjisinə çevrilməsi prosesi kimi baxmaq olar.
Beşinci nəticə: Həyatın axarı onun geokimyəvi enerjisinin təzahürüdür. Ətalət qanununa uyğun olaraq maddə Yer
səthi ilə qaz kimi axır. Böyük orqanizmlərə nisbətən xırda orqanizmlər daha böyük sürətlə çoxalırlar. Yer üzərində həyatın
ötürülmə sürəti canlı maddəni sıxlığından asılıdır.
Biosferin öyrənilməsindən çıxarılan altıncı nəticə avtotrof anlayışla bağlıdır. Avtotrof - həyat üçün lazım olan kimyəvi
elementləri ətraf mühitdən alan və öz orqanizmlərini qurmaq üçün digər orqanizmlərin hazır birləşmələrindən istifadə etməyən
orqanizmlərdir.
Yeddinci nəticə bundan ibarətdir ki, kosmik enerji Yer həyatına təsir edərək onun çoxalmasmı, törəyib artmasını
təmin edir.
Səkkizinci nəticə sadə kimyəvi elementlərin canlı maddə tərəfındən ehtiyatla istifadə edilməsi qanunundan ibarətdir.
Həmin qanunda deyilir ki, orqanizm qəbul etdiyi kimyəvi elementləri özünün daxili halının uzun sırasından keçirərək onlardan
ancaq özünə lazım olan miqdarda element qəbul edir.
Doqquzuncu nəticə Yer həyatı yaşıl bitkilərin dayanıqlı sahəsi ilə müəyyən olunur. Son nəticədə həyatın hüdudları
orqanizmləri təşkil edən və xarici mühitdə onların sabitliyini, dayanıqlığını təmin edən birləşmələrin fıziki kimyəvi xassələri ilə
müəyyən olunur. Həyatın yuxarı hüdudu şüalanma enerjisi ilə, aşağı hüdudu isə yüksək temperaturla bağlıdır.
Onuncu nəticə biosfer mövcud olduğu müddətdə özünün əsas cizgiləri etibarilə eyni kimyəvi aparatdan ibarətdir.
Həyat geoloji zaman müddətində forma etibarilə dəyişsə də, məzmunca sabit qalmışdır.
On birinci nəticə həyat biosferin bütün sahələrində mövcuddur.
On ikinci nəticə biosferdə canlı maddənin sabit qalması ilə bağlıdır. Atmosferdə sərbəst oksigenin miqdar tərkibi (m =
1,5 10
19
kq) təxminən biosferdəki canlı maddənin miqdarının tərkibinə (m = 10
18
– 10
19
kq) bərabərdir.
On üçüncü nəticə bundan ibarətdir ki, hər bir sistem yalnız onun sərbəst enerjisi sıfra yaxınlaşdığı halda, yəni o, görə
biləcəyi bütün işi görüb qurtardıqdan sonra dayanıqlı tarazlıq halına qayıda bilər.
Biosferə daxil olan canlı sistemlərin çeşidi olduqca zəngin və rəngarəngdir. Həyatın təkamülü müddətində Yer
üzərində 500 mln. canlı növü yaşamışdır. Onlardan 498 mln. ölüb getmiş və hazırda Yer üzərində yaşayan bitki və heyvan
növlərinin sayı 2 mln-a yaxındır.
Biosfer haqqında yuxarıda deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, Yer üzərində insanın meydana gəlməsi təkcə
biosferi deyil, həm də onun planetar təsirini dəyişmişdir. Daha doğrusu, Yer üzərində canlı orqanizmlərin sadə bioloji
uyğunlaşmasından ətraf mühitin şüurlu və məqsədəuyğun dəyişdirilməsinə keçid baş vermişdir.
QAYNAQLAR
1.
İmanov H.R. Fəlsəfə. Bakı Turan evi 207, 440 səh.
2.
K.M. Mədədzadə Qloballaşan dünya və qlobal şüur. Bakı 2010, 226 səh.
3.
Вернадский В. И Научная мысль как планетарное явление/Вернадский от ред. Н. А. Яншин. М.: Мысль, 1991,
с.268-276
4.
Кямшилов М. М. Эволюция биосферы.М: Знание, 1974, 428 c.
5.
Вернадский В. И. Биохимические очерки.М.: Наука, 1940, 40-42 c.
6.
Шварц С. С. Эволюция биосферы/Проблемы биогеоценологии. M: 1973, c.142-158.
7.
Вернадский B. И. Биосфера. Coч. T.5, M: 1960, 22-27 c.
Acar sözlər: Qloballaşma, inteqrasiya, qlobal şüur, sosial ədalətlilik,”planetin yaşıl yurdu”
Глобальное сознание в процессе глобализации
Резюме
В статье исследуется глобальное сознание как продукт глобализации современного мира. В социальной сфере
человечество превратилось в глобальное сообщество объединяющих отношения, слова, направленные на решение
будущих проблем человечества между всеми народами и нациями.
Ключевые слова: глобализация, интеграция, глобальное сознание, социальная справедливость, «зеленый
покров планеты»
Global consciousness in the process of globalization
Summary
This aticle talks aboqe global consciousness which is product of globalization of our world. Humankind in the social
sphere has turned info global unity of people. Global unity merges relations, efforts at solving the problems of humankind of
humankind s fueure among all people.
Key words: globalization, integration, global consciousness, social justice, “green cover of planet”.
Dostları ilə paylaş: |