Siyasi partiya anlayışı və mahiyyəti

3.Milli-azadlıq hərəkatı nəticəsində yaranan partiyalar.Bu cür partiyalar dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə zamanı yaranır.Əsas məqsəd dövlət müstəqilliyini əldə olunduqdan sonra əsasən ideoloji bazanı müəyyənləşdirmək istiqamətində partiya daxili ayrılmalar qaçılmaz olur.

II.Kliyental partiyalar.Burada cəmiyyətdə böyük nüfuzu olan bir şəxsin irəli sürdüyü ideoloji xətt və prinsiplər üzərində yaranan siyasi partiyalar nəzərdə tutulur.Kliyental partiyalar əsasən ölkənin böranlı vəziyyətində yaranır.Belə partiyalar Fransada 1956-cı ildə general de Qolllun ətrafında yaranmış Respublika uğrunda demokratlar ittifaqı-YDR(Respublika müdafiə birliyi) göstərmək olar.

Son dövrlərdə yaranan kliyental partiyaların ən bariz nümunəsi isə Heydər Əliyevin adı ilə yaranan Yeni Azərbayacan Partiyasıdır.

Siyasi partiya fenomenini tətqiqi edən alimlər onun müxtəlif cəhətlərini,yaranma şəraitlərini və təsnifatını verərrkən partiyanın ümümi hamı təttəfindən qəbul edilmiş variantlarınn verilməsini qeyri-mümkün hesab etmişlər.Bu isə daha çox tətqiq edilən obyektin çoxaspektli və çoxfunksiyalı olmasından irəli gəlir.Universal tərifin yaradılması adətən mümkün olmur.Buna gör də,belə vəziyyəti nəzərdə tutan alimlər problemə özünəməxsus tərzə yanaşmağa məcbur olurdular. Məsələn,partiyaların geniş təhlilini aparmış tətqiqatçı S.Eldersveld göstərirdi ki, “Partiyanı müəyyən edəcək universal anlayış vermək çox çətindir.” ⁶ Bu tezisdən çıxış edərək o hesab edirdi ki, demokratiya şəratində partiya seçkilər vasitəsilə sisyasi hakimiyyət uğrunda yarışan,sosial maraqları səfərbər edib onların mövqeyini həyata keçirən,vətəndaşların siyasi sistemlə əlaqələndirən qrupdur.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi,siyais partiyaların mahiyyətini açıqlamağın və ona universal tərifin verilməsini qeyri-mümkündür.Buisə siyasi partiyalara dair çoxlu sayda tərif verilməsinə gətitib çıxarmışdır.Siyasi elmdə partiyaların ikiyüzdən çox tərifi mövcuddur.

Müəlliflərin əksəriyyəti partiyalar haqqında yaranmış ənənəvi baxışlara tərəfdar çıxır və siyasi partiyaların şeçki prosesi ilə əlaqəsinə daha çox diqqət yetirilər.Bu bxımdan C.Sartori hesab edir ki, siyasi partiya-seçkilərin keçirilməsində fəal iştirak edən və bununla da dövlət təsisatlarında öz nanizədlərinin təmsil olunması imkanını əldə edən siyasi qrupdur. ⁷

Bu baxışa tərəfdar çıxan digər mütəfəkikir,ABŞ politoloqu R.Xakşorinin fikirincə görə isə, “ siyasi partiyalar dövlət müəssələrində vəzifəlrin tutulması və hakimiyyətin təşkili ilə hakimiyyətə nəzarət etmək ümidində olan və bu məqsədlə seçkilərdə iştirak etməyə öz nazmizədlərini irəli sürən vətəndaşlaın muxtar qrupudur”

Ənənəvi yanaşmada partiyaların seçkilərədə qələbə qazanmaqla siysi hakimiyyətə can atması can atan qruplar kimi başa düşülməsi partiyaların mahiyyətini tam açıqlamır,çünki seçki kompaniyalaında içtirak etməkdən başqa siyasi partiyaların başqa fəaliyyətlə də məşğul olurlar.Bu hal siyasi partiyalara başqa bir yanaşmanın yaranmasına gətirib çıxardı.Burada əsas istiqamət partiyaların struktur xüsusiyyətlərini tətqiqi təşkil edir.Bu yanaşmaya görə partiya dedkidə,öz xüsusi strukturu olan insan birliyi başa düşülməlidir.Həm də partiyalar siyasi səhnədə partiya liderlərini onların tərəfdarları ilə idarəetmə mərkəzlərində birləşdirən,daxili təşkilati struktura çalik və dövlət kahimiyyətini əldə etməyə cab atana nisbətən möhkəm, uzunmüddətli təsisatıar kimi qiymətəndirir.

Struktur cəhətdən partiyalara tərif verən C.La Palombara və M.Vinner daha çox onun əlamətlərini göstərməyə çalışmışlar.Onların fikrincə buraya daxildir:

- təşkilatın zaman etibarilə fasiləsizliyi;

- yerli və milli təşkilatlar arasında mütəmadi əlaqələri təsbit edən strukturu;

- partiya funsionerlərinin yalnız hakimiyyətin idarə eliməsində sadəcə təsir etmək deyil, həçinin yerli və milli səviyyədə hakimiyyəti ələ almaq və əldə olunan saxlamaq,təkbaşına və ya başqa qruplarala birlikdə qərarlar qəbul etməyə doğru yönəlmiş şüurlu,qətiyyətli fəaliyyət;

- təşkilatın öz ardıcıllarna və tərəfdarlaına qayğısı;

- xalq kütlələrinə kömək və yardımı təmin etmək üçün tədbirlər görmək;⁸

Amerika pilotolqu S.Lipset isə iddia edirdi ki, müasir demokratik ölkələrdə partiyalaın mövcudluğu stratifikasiya və mədəni dəyərlərlə sırf bağlıdır.Birinci tipin prototipi sinfi partiyalardısa, ikinci tipdə isə dini partiyalardır.⁹

Bu yanşmadan da göründüyü kimi partiya strukturlarının tətqiqi özünün bitərəfliyi və məhdudluğu ilə seçilir.ünki,burada partiyaların fəaliyyəti və cəmiyyətdə rolu ilə bağlı mühüm məsələlər diqqətdən kənar qalmışdır.Bu boşluğin nisbətən dorrdurulması üçün funksional yanaşma həyata keçirilmişdir.Partiyaların funsional xüsusiyyətləri,cəmiyyətin siyasi sistemində yeri və rolu nöqteyi nəzərindən tətqiqi qərb politoloji və sosioloji ədəbiyyatında geniş yayımışdır.Funksional yanaşmanın tərəfdarları partiyaların həyata keçirdikləri funsiyalar baxımından səciyyələndirməsini qənaətbəxş hesab edirlər.Siyasi partiyaların funkiyalarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:¹⁰

- cəmiyyətdəki müəyyən sosial qrupun siyasi maraq və mənafelərinin ifadə olunması

- siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə,onun idarə olunması və nəzarət

- böyük sosial qupların aktivləşdirilməsi və inteqrasiyası

- partiya ideologiyasının işlənməsi,təbliğatın qurulması və aparılması,ictimai rəyn formalşdırılması,yönləndirilməsi

- siyasi sosialllaşama

- siyasi elitanın hazırlanması və partiya,dövlət və cəmiyyət işlərinə səfərbər olunması

- partiyaya yeni üzvlərin cəlb olunması

- informasiya və kommunikasiya işlərinin təşkili

- partiyaların özünümaliyyələşdirmə işinin təşkili,maliyyə vəsaitlərinin və mənbələrinin tapılması

Funsional yanaşama tərəfdarlarının çatışmayan cəhətləri budur ki,onlar yalnız partiyaların cari,gündəlik və daimi təkrarlanan funskiyalarını vurğulmaqla kifayətlənirlər.Onlarda partiyaların perspektivləri və son məqsədləri göstərilmir.

Bəzi qərb müəllifləri həm funsional,həm də struktur yanaşmanın çatışmayan cəhətlərini aradan qaldırmaq üçün yeni üsul – struktur-funsional analiz metodunu təklif edirlər.Bu mövqenin tərəfdarlar olan S.Noyman partiyaya belə tərif verir; “o hökumətin hakimiyyəti ilə əlqəli olan və başqa baxışlara malik qruplarla xalqın etimadı uğrunda mübarizə aparan cəmiyyətin fəal siyasi agentlərinin nizamnaməyə uyğun təşkilatıdır”.¹¹

Bu yanaşma tərəfdarları partiyaların fəaliyyət göstərdiyi sosial mühiti, partiyaya və onun namizədlərinə səs verən seçicilərin soisal-iqtisadi statusu və s.bu kimi problemlərin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.

Siyasi partiya nəzəriyyəsində vacib məsələlərdən biri də