BAŞ REDAKTOR:
Betty Bleyer,
“Azerbaijan International” jurnalının (ABŞ) redaktoru.
İngilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə və mətnin redaktəsi:
Arzu Ağayeva, Gülnar Aydəmirova, Aytən Əliyeva, Ülviyyə
Məmmədova, Aydan Nəcəfova.
Fərid Ələkbərli. Azərbaycan fenomeni: tarix və müasirlik.
Bakı, “Nurlan”, 2008, 164 C.
Bu kitabda tarix elmləri doktoru Fərid Ələkbərlinin
Azərbaycan
tarixi və mədəniyyəti mövzusunda “Azerbaijan İnternational” jurnalı
(ABŞ) üçün ingiliscə yazdığı, və orada 2000-2005-ci illərdə dərc edilən
məqalələrin Azərbaycan dilinə tərcüməsi verilir. Tərcümələr müəllifin
düzəliş və əlavələri ilə nəşr olunur. “Azerbaijan İnternational” jurnalı
dünyanın 70-dən çox ölkəsində yayımlanan və Azərbaycan haqqında
həqiqətləri dünyaya çatdıran etibarli mənbədir. “Azerbaijan İnternational”
jurnalının www.azer.com saytı İnternetdə Azərbaycan haqqında ən böyük
ingilisdilli məlumat mənbələrindən
biridir
Azerbaijan İnternational, 2008
Fərid Ələkbərli, 2008
2
Bu kitabda tarix elmləri doktoru
Fərid Ələkbərlinin
Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti mövzusunda
“Azerbaijan İnternational” jurnalı üçün (ABŞ)
ingiliscə yazdığı və orada 2000-2005 illərdə dərc
olunan məqalələrinin Azərbaycan
dilinə tərcüməsi verilir.
“Azerbaijan İnternational” jurnalı
dünyanın 70-dən çox ölkəsində yayımlanan və
Azərbaycan haqqında həqiqətləri
dünyaya çatdıran etibarli
mənbədir.
“Azerbaijan İnternational” jurnalının
www.azer.com
saytı İnternetdə Azərbaycan
haqqında ən
böyük ingilisdilli məlumat
mənbələrindən biridir.
Tərcümələr müəllifin düzəliş və
əlavələri ilə nəşr olunur.
3
MÜƏLLİF VƏ ONUN ƏSƏRLƏRİ HAQQINDA
XARİCDƏN GƏLƏN ƏKSSƏDALAR
_________________________________________
Betti Bleyer (ABŞ)
"Azerbaijan International" jurnalının redaktoru.
AZƏRBAYCANIN TİBBİ ƏLYAZMALARI: ONLARIN SİRLƏRİNİN
AÇILMASI
“Müasirlərimiz necə də səhv edir, onlardan qabaq
yaşayan həkimlərin heç bir şey bilmədiklərini düşünəndə!”
İbn Sina, XI əsr
Baş ağrısınından necə qurtulmalı? Bir tablet aspirin içməliyik? Bəl-
kə təmiz hava almalıylq? Yaxud duş qəbul etməliyik? Üç yüz il bundan qa-
baq Azərbaycan alimi Məhəmməd Yusif Şirvani sizə dayanmaq və, həqiqi
mənada, qızılgülləri qoxulamaq məsləhət edə bilərdi.
Hesab olunurdu ki,
qızılgüllün ətri baş ağrısını sağaldır. Başqa qədim həkimlər sizə badımcan
yemək, yaxud musiqiyə qulaq asmağı tövsiyyə edə bilərdilər. Bəziləri isə
sizin üçün balışınızın altına qoymaq üçün sehirli dualar yazırdılar.
Qədim loğmanların reseptləri haqqında biliklərimizi necə artıra
bilərik? Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunun kolleksiyasında 390 qədim tibb kitabı, o cümlədən IX əsrdən
bu yana yazılmış 363 tibb əlyazması vardır. Onların çoxsu o dövrün rəsmi
yazı sistemi olan ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Bu əlyazmalardan 70 ərəb,
71 türk, qalanları isə fars dilində yazılmışdır.
Dr.Fərid Ələkbərli tibb tarixçisidir; onun 33 yaşı var (
məqalə 1997-
ci ildə yazılmışdır – ред.). O, öz elmi karyerasının böyük bir hissəsini qədim
tibb əlyazmalarının tədqiqinə həsr etmişdir. Alim ümid edir ki,
qədim müd-
rikliyin gizlədən sirr pərdəsini qaldıra biləcək, və bu qədim müdrikliyi müa-
sir dünya ilə “danışmağa” vadar edəcək. Ələkbərli Əlyazmalar İnstitutunda
1986 ildən, Bakı Dövlət Universitetini bitirdikdən sonra işləyir.
Onun peşəsi heç də asan deyil. Bircə o fakt ki, Azərbaycan XX
əsrdə üç dəfə öz əlifbasını rəsmi olaraq deyişmişdir (1929 - ərəbdən latına,
1939 – latından kirilə, 1991 – kirildən yenidən latına) qədim ənənəvi təba-
bət traktatlarının deşifrə edilməsini xeyli çetinləşdirir. Cəmi 70 il bundan
qabaq bütün Azərbaycanlılar
üçün adi görünən biliklər, bugün kifayət qədər
ezoterik (irfani) olmuşlar.
Ondan başqa, türk sovet respublikalarında latın əlifbasına keçid
zamanı, İslamla eyniləşdirilən ərəb əlifbasına və onunla bağlı hər şeyə qar-
4
şı sistematik, vəhşi kompaniyalar aparılırdı. Yaşı 80-i ötmüş Azərbay-
canlılar şəxsən təsdiq edə bilərlər ki, onları dini olub olmamasındam asılı
olmayaraq bütün qədim kitabları toplamağa və tonqala atmağa məcbur
edirdilər. Ona görə bir çox əlyazmalar, o cümlədən tibb kitabları, odda
yandırılmışdı. Bu “təmizləmə” nəinki Azərbaycanın, bütün dünyanın elm və
mədəniyyətinə ödənilməz xətər yetirmişdir...
Fərid Ələkbərli dərk edirdi ki, iki regonal dili (ərəb və fars dilini)
bilmək, qədim təbabətin sirrlərinə bələd olmaq üçün kifayət deyil. “İlk öncə
siz ərəb əlifbasının müxtəlif xətt üslublarını və kalliqrafiya sistemlərini de-
şifrə etməyi öyrənməlisiz” - deyir alim. Bunu o yaxşı bilməlidir, axı onun
doktorluq dissertasiyasında 47 orta əsr tibb mənbəsi araşdırılmışdır. Onlar
haqqında məlumat Fərid Ələkbərlinin aşağıdakı kitablarında da vardır:
“Orta əsr və müasir Azərbaycan dərman bitkilərinin müqayisəli təhlili” (rus
dilində), “Treatment Methods Used in Medieval Azerbaijan” (ingilis dilində),
“Şərq təbabəti və milli xörəklərimiz” (Azərbaycan dilində), “Şərabnamə”
yaxud “Şərablar haqqında kitab” (Azərbaycan dilində).
Yazıların deşifrə edilməsindən
daha da çətin olan bir iş, bitki və
xəstəliklərin qədim adlarının, eləcə də tibb terminlərin düzgün identifika-
siyasıdır. Tibbi biliklər orta əsr həkimləri tərəfindən müxtəlif regionlardan
toplandığına görə, çox vaxtı eyni anlayışlar müxtəlif terminlər vasitəsi ilə
ifadə olunurdu.
Fərid Ələkbərli belə nəticəyə gəldi ki, tədqiqatçının elmi hazırlığı
nə dərəcədə dərin və genişdirsə, onun orta əsr tibb mətninin mənasını ba-
şa düşmək şansı da bir o qədər genişdir. Alim vurğulayır ki, tibb tarixinin
öyrənilməsi əczaçılıq,
mineralogiya, zoologiya, botanika və başqa fənlər
üzrə fundamental biliklər tələb edir.
Fərid Ələkbərli qeyd edir ki, Şərq təbabəti profilaktikaya böyük
önəm verir. Bütövlükdə, İnstitutun kolleksiyasinda olan əlyazmalar üç əsas
istiqamətə üstünlük verir – profilaktika, müalicə və əczaçılıq.
Adətən belə əlyazmalar saray əyanları tərəfindən sifariş edilirdi.
Cəmi bir neçə kitab yaradılırdı, onlar da katiblər tərəfindən əllə köçürülürdü.
Fərid Ələkbərli qeyd edir ki, türk dilində yazılmış tibbi əlyazmaların çoxsu
ensiklopedik xarakter daşıylr, və eyni zamanda konkret və yığcamdırlar.
Onların əksəriyyəti daha çox praktiki, nəinki nəzəri səciyyə daşıyır,
və müx-
təlif mənbələr, məsələn hind, çin, ərəb və yunan qaynaqları əsasında
yaradılıb […]
Fərid Ələkbərli qeyd edir ki, qədim tibb reseptlərinə ehtiyatla ya-
naşmaq lazımdır. O hesab edir ki, əvvəlcə onlar laborator və kliniki
yoxlamalardan keçməlidir. Başqa tərəfdən alim dərk edir ki, qədim
mənbələr müasirlərimizin də istifadə edə biləcək dərin informasiya qatına
malikdir. Gördüyümüz kimi, hələ çox işlər görülməlidir! Və çox az
tibb tarix-
çiləri bu gün bu işə cəlb olunmuşdu. Fərid Ələkbərli müəyyən etmişdir ki,
qədim əlyazmalarda təsvir olunan 724 dərman bitkisindən, hal-hazırda
cəmi 466 növü Azərbaycan ərazisində yayılmışdır. Onların 252 növü tibbi
məqsədlərlə heç cürə istifadə olunmur...
Alim təəssüflə bildirir ki, bugün
(məqalə 1997 ildə yazılmışdır –
red.) Azərbaycanda çox az gənc elmlə məşqul olmaq istəyir. Akademik
5