göstərmək üçün ərəb əlifbasına yeni hərf əlavə etməli olurlar. Mə-
sələn, “Dəniz” sözü “Dənqiz” kimi tələffüz olunurdu. “Əlini yu!”
“Əlinqi yu!” kimi tələffüz olunurdu. Ərəb əlifbasında bu “nq” sə-
sini göstərmək üçün hərf yox idi, çünki, o, nə fars nə də ərəb dili
üçün səciyyəvi deyildi. Yeni hərf “sağır-nun” kimi tanınmağa baş-
ladı (“kiçik nun”, “nun” “n” səsini göstərmək üçün işlədilən əsl
ərəb hərfidir). Bu hərf “nun” hərfinin deyil, “kaf” – “k” hərfinin
üzərinə üç nöqtə əlavə etməklə göstərilirdi.
“Sağır-nun” hərfini türk ölkələrinin əlyazmalarından başqa
heç bir yerdə tapa bilməzsiniz. Bu hərfin olmasına sübut yalnız
Azərbaycan və başqa türkdilli ərazilərdən tapılıb. Nəsimi (14-cü
əsr) və Füzulinin (16-cı əsr) şerlərində bu hərfə rast gəlmək olar.
Getdikcə həmin səsin şifahi Azərbaycan dilindən yoxa çıxmasına
baxmayaraq, bu hərf 20-ci əsrin əvvəllərinədək əlifbada qalmaqda
idi. Məsələn, ona Sabirin “Hop-Hop Namə” satirik şerlər toplu-
sunda (1922) rast gəlmək olar.
Beləliklə, Azərbaycan ərazisində yayılmış ərəb əlifbasının
üç forması – ərəb, fars və türk formaları var idi. “Sağır-nun”
hərfindən istifadə ilə bərabər ərəb əlifbasının azərbaycan variantına
orta əsrlər farsları tərəfindən yaradılmış hərflər də daxil idi. Həmin
hərflərə “g” (“qafe-farsi”), “j” (“Jalə” adında ilk səs), “pe” və “çim”
aid idi. Nəticə etibarilə ərəb əlifbasında 28, farsda 32, azərbaycan
əlifbasında isə 33 hərf var idi (bütün fars hərfləri üstəgəl “sağır-
nun”).
Bütün orta əsrlər Azərbaycan mətnləri fars və türk spesifik
hərfləri əlavə edilmiş ərəb əlifbasında yazılmışdır. Əlbəttə ki, bu
qeyri-qənaətbəxş və qeyri-dəqiq idi və Azərbaycan dilinin tələb-
lərinə cavab vermirdi. Məsələn, bəzi hərflərin dublikat hərfləri var
idi (“t”-nı 2, “s”-nı 3, “z”-nı 3 hərf göstərirdi). Qısa sait səslərin isə
heç biri göstərilmirdi (ə, i, ö, ü).
Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) ərəb əlifbasını azərbay-
can dilinə uyğunlaşdırmaq üçün islahatlar tətbiq edən ilk azərbay-
canlılardandır.
Islahatlar sahəsində daha bir görkəmli şəxsin – Məhəm-
mədağa Şahtaxtinskinin böyük əməyi olmuşdur. O, 1879-1902-ci
illər ərzində müxtəlif islahatlar keçirməyi təklif etmişdi. Texniki
çətinlik üzündən bu əlifbaların heç biri tətbiq olunmamışdır. 1903-
cü ildə Şahtaxtinski əsasən əlifba islahatı məsələsini müzakirə et-
mək üçün “Şərqi Rus” qəzetinin əsasını qoydu. 1880-ci ildə Çer-
42
nyayevski ərəb əlifbası üzərində islahat barədə kitab yazdı. Elə hə-
min il Mirzə Riza Xan Danış “Əlifba Rüşdiyə” adlı latın əlifbası
təqdim edən bir layihə nəşr etdirdi.
1832-1920-ci illər ərzində Azərbaycan dilində ərəb əlifbası
ilə azı 140 jurnal və qəzet nəşr olundu. Bu qədər nəşr həmin dövr
üçün heyrətləndirici rəqəm idi və bu da yazılı sözə necə yüksək
hörmət bəsləndiyini göstərir.
Bu qəzet və jurnalların çoxu Əlyazmalar Institutunda və
Bakının digər arxivlərində qiymətli əsərlər kimi saxlanılır. Onların
tərkibinə aşağıdakılar daxildir: “Azərbaycan”, “Açıq Söz”, “Baba-
yi-Əmir”, “Bayraği-Ədalət”, “Bəsirət”, “Bakı Fəhlə Konfransının
Əxbarı”, “Bəhlul”, “Bürhani-Həqiqət”, “Dəbistan”, “Valideynə
Məxsus Vərəqə”, “Qardaş Köməyi”, “Füyuzat”, “Qurtuluş”, “Dan
Yıldızı”, “Dəbistan”, “Dilimizin islahı”, “Dirilik”, “El Həyatı”,
“Zənbur”, “Məzəli”, “Ziya”, “Iqbal”, “Irşad”, “Yeni Füyuzat”, “Ye-
ni Irşad”, “Yeni Iqbal” və “Molla Nəsrəddin”.
Həmçinin Tiflisdə (Gürcüstan) Ziya, Əkinçi kimi Azər-
baycan dilində bəzi jurnallar da dərc olunurdu. Bürhani-Həqiqət
Yerevanda (Ermənistan) nəşr olunurdu.
Sovetlərin ilk illərində (1920-1929) ərəb əlifbası ilə çap
olunan azərbaycan jurnal və qəzetləri əsasən əmək, mədəniyyət, in-
cəsənət və təhsillə bağlı müxtəlif siyasi və sosial problemlərə həsr
olunurdu. Sovet ideologiyası ruhunda (Marksist-Leninist) yazılan
bu qəzet və jurnallar islam və ərəb əlifbasına qarşı kəskin tənqidlə
dolu idi. Aydın idi ki, hökümət ərəb əlifbasına son qoymaq və yeni
– latın əlifbasını təqdim etmək istəyirdi.
Institumuzda ərəb əlifbası ilə yazılmış Sovet dövrü
nəşrlərindən çoxlu mənbələr var. Onlara “Azərbaycan Həmkarlar
Hərəkatı”, “Azərbaycan Ali Iqtisad Şurasının Əxbarı”, “Bakı Şurası
Xəbərləri”, “Beşillik”, “Bolşevik”, “Qızıl Bakı”, “Qızıl Qələm”,
“Qızıl Yardım”, “Qızıl Gəncə”, “Qızıl Tələbə” və “Qızıl Şərq” da-
xil idi.
CƏNUBİ AZƏRBAYCAN. Biz azərbaycan dilində ərəb
əlifbası ilə cənubi Azərbaycanda (indi Iran) nəşr olunan bir neçə
əlyazma və kitaba malikik. Onların içində 1940-cı illərin xalq
hərəkatı zamanı Təbrizdə, Sovet işğalı, Pişəvəri höküməti və eləcə
də ondan sonrakı dövrə aid çap olunan qəzet və jurnallar var. Bura:
Azərbaycan (Azərbaycan Demokratik Partiyası tərəfindən nəşr
olunurdu), “Azad Millət” və “Vətən Yolunda” daxildir.
43
AZƏRBAYCAN LATIN ƏLİFBASI İLƏ (1929-1939). Il-
kin Sovet dövründə Azərbaycan latın əlifbasına keçməyi qərara
alan zaman ərəb nəşriyyatlarının çoxu yeni əlifbaya keçdilər. Ərəb
əlifbası ilə nəşr etməyi davam etdirən qəzet və jurnallar isə Sovet
höküməti tərəfindən islamı və ərəb əlifbasını tənqid edərək təbliğat
aparmaq məqsədi güdürdü. 1920-ci ildən başlayaraq ərəb mət-
nlərinin din, elm, təbabət və ya ədəbiyyata bağlılığından asılı olma-
yaraq onların hamısının məhv edilməsi kampaniyası geniş vüsət
aldı. (Bax: AI 7.3, Payız 1999, Asəf Rüstəmovun “Kitablarımızı
yandırdıqları gün”).
Ilkin latın əlifbasında çap olunmuş jurnalların bir neçəsi In-
stitumuzda saxlanılır. Onların tərkibinə: “Qızıl Araz”, “Qızıl Şə-
fəq”, “Ədəbiyyat Qəzeti”, “Ədəbiyyat Cəbhəsində”, “Zaqafqaziya
Bolşeviki”, “Zərbə” və “Inqilab və Mədəniyyət” daxildir. Bu
sənədlər çox vaxt vurğulayırdı ki, latın əlifbasına keçid Azərbay-
canda savadsızlığa qarşı mübarizədə mühüm rol oynadı.
KİRİL ƏLİFBASINA KEÇİD (1939). Kiril əlifbasına keçid
1939-cu ildə – Stalin represiyasının yüksək nöqtəyə çatdığı dövrdə
başladı. Görünür ki, Stalin əvvəlcədən bilmirdi ki, Türkiyə də latın
əlifbasını qəbul edəcək və o, Türkiyə və hər hansı bir türk dövləti
arasında olan əlaqələri pozmaq istəyirdi.
Represiya illəri dövründə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün
Sovetlər ərazisində on minlərlə adam həbs olunur, türməyə salınır
və öldürülür və ya Sibirə əmək düşərgələrinə göndərilirdi. Nəzərə
almaq lazımdır ki, o zamanlar Sovet höküməti həmçinin Almaniya-
ya qarşı müharibəyə də hazırlaşırdı. Türkiyə hər iki Dünya Müha-
ribəsində Almaniyanın mütəffiqi idi. Nəticə etibarilə Türkiyə sər-
hədində olan rayonlardan başlayaraq şərqə tərəf Orta Asiyayadək
olan rayonlarda minlərlə azərbaycanlı (türk sayılan) həbs olundu...
Xalqımızın rəsmi adı və əlifbamız (hansı ki, latın idi və
Türk əlifbasına yaxın idi) dəyişdirildi. Lakin əlifbamız dəyişdiril-
məmişdən 2 il əvvəl 1937-ci ildə Azərbaycanda hər bir cəsur və
azad fikirli insan ya həbs olundu ya da güllələndi. Sağ qalanlar isə
həddən artıq qorxu içərisində yaşayırdı. Kim cəsarət edib Stalinin
kiril əlifbasını təqdim etmək fikrinə qarşı gedə bilərdi? Edənlər
vardısa da, kim cəsarət edib onlar haqda məlumat toplayaradı?
Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən
tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova.
44
Dostları ilə paylaş: |