Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
9-14-cü əsrlərdə musiqinin tibbi keyfiyyətləri Əbu Nəsr əl- Fərabi, əl-Xarəzmi, Əbu Reyhan Biruni, Ibn Sina, Səfiyyədin Urmiyyəvi kimi tanınmış alimlər tərədinfən diqqətlə öyrənilmişdir. Onlar musiqinin müalicəvi gücünü nədə görürdülər? Orta Asiyalı dahi türk alimi Əbu Nəsr əl-Fərabi (873-950) özünün “Musiqi barəsində böyük kitab”ında yazırdı: “Musiqi yaxşı əhval- ruhiyyə, mənəvi dərs, hisslərin tarazlığını və mənəvi inkişaf yaradır. O, fiziki sağlamlıq üçün lazımlıdır. Əgər ruh sağlam deyilsə, onda bədən də xəstə olur. Ruhu müalicə edən musiqi bədənin də sağlamlığını bərpa edir. ” “Başınız ağrayır? Çiçək ləki və sakit axan fontanın yanında dincəlin və ya musiqiçi çağırın və sizin üçün çalmasını xahiş edin ki, dütarın (Şərq simli aləti) zərif sədaları altında yuxuya gedə biləsiniz, ” deyə dahi həkim Ibn Sina (980-1037) məsləhət görürdü. Yeddi əsr sonra Məhəmməd Yusif Şirvani (18-ci əsr) melanxoliya və yuxusuzluqdan əziyyət çəkən xəstələrə simli alətlərdə çalınan musiqiləri dinləməyi məsləhət görürdü. Məşhur həkim Sultan Qiyasəddin özünün “Kitab əs-Sənaət” (18-ci əsr) əsərində öz həmkarlarını musiqini örənməyə çağırırdı. O deyirdi: “Hindistan həkimləri mahnıları və musiqi nəzəriyyəsini öyrənməyi məsləhət görmüşdülər. Elm həkimə nəbzin müəyyən olunmasının incəliyini anlamaq üçün vacibdir. Bundan əlavə, bir sıra xəstəliklər xəstələrin bəzi mahnılara qulaq asması ilə müalicə oluna bilər.” Humayun və Maur-Hindi kimi bəzi tanınmış müğamlar hələ də Azərbaycanda ifa olunur. Hind mahnıları Azərbaycana buraya gəlib burada həmişəlik qalan hindli tacirlər və səyyahlar tərəfindən gətirilmişdir. Məsələn, Azərbaycanın Muğan düzənliklərindəki bəzi kəndlərdə buraya Şimali Hindistan və Pakistandan 17-18-ci əsrlərdə gələn türk tayfaları məskunlaşmışdı. Bu tayfaların kişiləri Şəfəvi şahlarının ordusunda vuruşurdu və bu xidmərtləri müqabilində şahlar onlara Azərbaycanda torpaq sahələri verirdilər. Sultan Qiyasəddinin məsləhətlərinə əməl edən orta əsr həkimləri musiqinin müalicəvi gücü barədə məlumatları (elm əl- musiqi) toplamağa çalışırdılar, lakin bu o qədər də asan deyildi. Musiqi o qədər incə və dəqiq elm idi ki, Orta Asiya alimi əl- Xarəzmi (783-850) onu riyaziyyata bənzədirdi, və cəbr sahəsindəki ən məşhur əsərində tədqiq etmişdi. 18 Əbdül Qədir Marağayinin “Musiqi Barəsində Elmi Əsər” adlı kitabında və Əbu Reyhan Biruninin (973-1048) “Tibbə aid geniş kitab” əsərləri riyaziyyat, həndəsi fiqurlar, musiqi alətlərinin rəsm və şəkilləri ilə zəngindir. Lakin görünür həkimlər musiqinin qüvvətli təsirini öyrənmək üçün çox vaxt sərf etməyin əleyhinə deyildirlər, çünki onlar bunu xəstələrin sağlamlığı üçün çox dəyərli hesab edirdilər. MUSİQİ VASİTƏSİ İLƏ MÜALİCƏ. Orta əsrlər Azərbay- canında həkimlər xəstələri müalicə etmək üçün hansı növ musiqi növlərindən istifadə edirdilər? Həmin dövrdə muğamın 12 əsas növü və 12 musiqi forması mövcud idi. Marağayi yazırdı: “Başqa muğamları öz bəstələrinə daxil etmələrinə baxmayaraq, türklər “usşaq”, “nova” və “busəlik” kimi növlərdə muğamlar bəstələməyə üstünlük verirdilər.” Şərəf-xan Bidlisi (16-cı əsr) Azərbaycan şahı Şah Ismayıl Xətainin verdiyi bir məclisi belə təsvir edirdi: “Xoş səsli müğən- nilər gözəl musiqiçilərin müşaiyyəti ilə həm yüksək, həm də alçaq səslərlə usşaq mahnısını ifa etməyə başladılar. Sonra ud və dütar- ların naləsi həm yaşlı, həm də cavan dinləyicilərin könlünü aldı və ağlını apardı.” Musiqi bir sıra mistik elmlərin inkişafına da təkan verdi. 13-cü əsrdə Fırlanan Dərvişlər (Məvləvi təriqəti) hesab edirdilər ki, Allahı dərk etmək üçün xüsusi musiqiyə qulaq asmaqla transa düş- mək lazımdır. Onların öz oxu ətrafında fırlanması mistik rəqsin bir növü sayılırdı. Sufi mistikasına yaxın olan Azərbaycan filosofu Süxraverdi (1191-ci ildə vəfat edib) yazırdı: “Bilin ki, ruhun tər- biyəsi işinə cəlb olunan insanlar bəzən zərif musiqi və xoş rayi- hədən istifadə edirlər. Buna görə onlar mənəvi işıq əldə edə bilirlər. Bu, uzun müddət davam edərsə, tədricən təsbitlənir və adət halına çevrilir.” 10-cu əsrin sonlarında Şiə filosoflarının bir qrupu (Saflıq Qardaşları) musiqi və təbiətin müxtəlif elementləri—heyvanlar, bitkilər, minerallar və rənglər arasındakı münasibətlərə dair bir nəzəriyyə yaratdılar. Bu nəzəriyyəyə görə hər bir musiqi səsi müəyyən bir rəngə uyğun gəlir və hər hansı bir mineral, bitki, və heyvan ilə əlaqəlidir. Bəzi səslər parlaq rənglərlə, əlvan metallarla, gözəl çiçəklərlə və müəyyən heyvanlarla eyniləşdirilirdi. Bizim əcdadlarımız musiqi alətlərinin dərman bitkilərinə və ədviyyələrə uyğun gəldiyinə inanırdılar. Tar sağlamlığa yaxşı təsir 19 göstərən ətirli zəfəran ilə müqayisə edilirdi. Nağara mixək və jenşenin müalicəvi gücü ilə müqayisə olunurdu. Ud valerian və bad-rəncin sakitləşdirici təsiri ilə assosasiya edilirdi. Zurna qüvvətli ko-fe ilə uyğunlaşdırılırdı. Bu və digər alətlərin tibbi xüsusiyyətləri haqqında məlumat aşağıda verilir. Musiqi alətlərinin müalicəvi xüsusiyyətləri Keykavus Ziyarinin “Qabusnamə”, Əbdül-Qədir Marağayinin, Fərabinin, Səfiyəddin Urmiyyəvinin kitablarında sənədləşdirilib. Bu məlumat-lar bir qismi isə Azərbaycanın şifahi folklor nümunələrinə aid 19-20-ci əsr aşıq sənətindən qaynaqlanır. TAR. Tarda ifa olunan melodiyaların baş ağrısının, yuxusuzluğun, melanxoliyanın müalicə olunmasına və eyni zamanda əsəbiliyin, əzələ ağrılarının aradan qaldırılmasına yardım etdiyi hesab olunurdu. Bu musiqi alətinə qular asmaq insanda sakit və filosofik əhval-ruhiyyənin yaranmasına və bununla da dinləyicinin həyatı dərk etməsinə səbəb olurdu. Bu alətdə çalınan qəmli musiqi insanların rahatlaşmasına və onların yuxuya getməsinə səbəb olurdu. “Qabusnamə”nin (11-ci əsr) müəllifi musiqi pərdələrini seçərkən dinləyicinin temperamentini nəzərə almağı məsləhət görürdü. O, bəm tonların şən və laqeyd insanlar üçün, zil tonların isə qəzəbli və melanxolik temperamentə malik adamlar üçün təsirli olacağını deyirdi. NEY. Neyin zərif səsi əsəb sistemini sakitləşdirir, yüksək qan təzyiqini və yorğunluğu aradan qaldırır, yaxşı yuxu gətirir. Ney insanda düşünmək əhval-ruhiyyəsi yaradır və həmin insanın təbiəti qiymətlərndirməyə və ondan ləzzət almağa vadar edir. Ney dərin fəlsəfi ideyalarla əlaqələndirilir. UD. Əcdadlarımız udun səsinə qulaq asmağın baş ağrısı və melanxoliyanın aradan qaldırıslmasına, əzələ ağrılarının azaldılmasına, və qüvvətli sakitləşdirici təsir göstərməsinə inanırdılar. Ud orta əsrlər Azərbaycanında ən geniş yayılmış və sevilən musiqi alətlərindən biri idi. O yunan arfası ilə əlaqləndirilir. Uda bənzər alətlər qədim misir freskalarında təsvir olunub. SAZ. Sazda ifa olunan musiqi əsəb sistemini sakitləşdirir və insanın əhval-ruhiyyəsini artırır. O, melanxoliyanın müalicə olunmasına və pessimist hislərin aradan qaldırılmasına kömək edir. 20 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|