243
antik təlimləri başqa inanclarla, xüsusən də Xristianlıqla
qarışdırmağa çalışırdılar. Numeniusun varlıq haqqında
nəzəriyyəsi də bu qəbildən idi. Sonralar bu ideya yeni-
platonçular tərəfindən daha da inkişaf etdirilərək Xristian
inancına uyğunlaşdırıldı.
Qadesli Moderatus (yun. Μοδέρατος, I yüzilliyin
ikinci yarısı) da yeni pifaqorçulardan biri idi. O yeni-
platonçu Plotinin ifadə etdiyi üçlük haqqında fikirlərinin
əsasını qoymuşdur. Belə ki, Moderatusa görə bütün varlıq
birdir və üç hissədən ibarətdir. Birincisi hər şeydən
yüksək olan Vahiddir. İkincisi ideyalar toplusu və həqiqi
varlıqdır ki, onu düşüncə ilə qavramaq mümkündür.
Üçüncüsü isə Ruhdur ki, o birinci və ikinci hissənin
sayəsində mövcud olur. Eyni zamanda, Moderatus
Pifaqor fəlsəfəsinə üstünlük verərək hesab edirdi ki,
Platon, Aristotel və digər filosoflar onun fikirlərini
mənimsəmişdirlər. Bunu edərək, onlar bütün mənfilikləri
və qüsurları pifaqorçulara aid edərək onu gözdən
salmışdırlar. (9)
2.7.3. Qnostisizm
Qnostisizm (yun. γνωστικός – həqiqi biləyə
yiyələnmək) antik dövrün sonlarında (I – V yüzilliklərdə)
yaranmış dualistik dini təlimdir. Bu təlimdə Xristianlığın,
yunan fəlsəfəsinin və bəzi Şərq dinlərinin ideyaları
qarışmış, sinkretik hala gətirilmişdir (4, 3-23). Qnostisizm
244
ezoterik
90
bir təlim idi, onun ardıcılları iddia edirdilər ki,
Tanrı onlara dünyanın sonu haqqında biliklər vermişdir.
Qnostisizmin yaranmasının əsas səbəbini ellinizm
dövründə qədim yunan polislərinin tarix səhnəsindən
silinməsində, böyük imperiyaların yaranmasında, çeşidli
mədəniyyətlərin və dini-fəlsəfi təlimlərin bir-biri ilə
qarışmasında, cəmiyyətdə axirətin yaxınlaşması inancında
və mistik ənənələrin inkişafında görürdülər.
Qnostik cərəyanlar çox olsa da, onların bir-birinə
bənzər
təlimləri
də
olmuşdur.
Qnostisizmi
səciyyələndirən özəlliklər ilk olaraq ezoterizm və
dualizmdir. Onlar bütün insanları “maddi” (bədənlə bağlı
olanlar), “ruhi” (psixiklər) və “mənəvi” (pnevmatiklər)
tiplərə bölürdülər. Onlara görə yalnız “mənəvi” insanlara
həqiqi mistik biliyin (qnosisin) mahiyyəti açılırdı.
Qnostiklər həm də bütün varlığı ikili şəkildə
təsəvvür edir, xeyirlə şəri substansional səviyyədə bir-
birinə qarşı qoyurdular (4, 42). Onlara görə bütün maddi
aləm şərdir, həmçinin o mənəviyyatın zindanıdır. Məqsəd
bu zindandan azad olub xeyrə qovuşmaqdır. Bunu isə
yalnız İlahi biliyə (qnosisə) yiyələnən insanlar edə bilərlər.
Qnostisizmdə
maddi
dünya
Mütləqin
səhvi
nəticəsində yaranmışdır. Bu səhv nəticəsində qara
qüvvələr işıqlı aləmlərə daxil olmuşdurlar. Bunu da
qnostiklər belə təsəvvür edirdilər ki, Tanrı olan
doğulmamış Ata özünü “eon” adlandırılan varlıqlarda
təzahür edir. Bu eonlar əsasən cütlüklərdən ibarətdir.
90
Ezoterizm – dünyanın və insanın gizli (batini) mahiyyətləri və özəllikləri
haqqında təlimdir.
245
Eonlar ilahi tamlıq olan pleromanı (yun. πλήρωμα) təşkil
edir. Ancaq, bəzi eonlar bir zaman başqalarının üzərində
hakimiyyət
əldə
etmək
istəmiş
və
pleromadan
ayrılmışdırlar. Bundan sonra kosmosun yaranması
(kosmogenez) baş vermiş, fərqli aləmlər yaranmışdır. Ən
aşağı qatda yerləşən aləm isə bizim yaşadığımız dünyadır.
Qnostiklərin əksəriyyəti eonlara insani xüsusiyyətlər
qazandırmış, onlara konkret şəxs kimi baxmışdırlar.
Qnostiklərə görə pleroma öz tamlığını bərpa etmək
istəyir. Bu isə yeni eonun yaranmasına gətirib çıxardır.
Həmin eon İsa və ya İsa ilə Məsihin cütlüyüdür. O, bu
dünyaya enir və seçilmiş, mənəvi cəhətdən yüksəlmiş
insanlara həqiqi biliyin (qnosisin) nə olduğunu öyrədir.
Beləliklə, qnosisi bilən insanlar İsanın vasitəsi ilə
pleromaya qayıdıb maddi aləmdən qurtaracaqlar. Bu
yolda isə abid həyatı yaşamaq vacibdir.
Qnostiklər hesab edirdilər ki, Tanrı bu dünyadan
çox-çox uzaqlardadır (transsendentdir). Onun təbiəti
dərkedilməzdir. Dünya isə arxonlar (yun. ἄρχων – başçı)
adlanan ən aşağı qatlarda yaşayan qüvvələr tərəfindən
yaradılmışdır. Onlar Tanrı tərəfindən yaradılsa da, onun
haqqında bilikləri yoxdur. Ona görə də, bu qüvvələr
həqiqi Tanrının dərk edilməsi yolunda bir maneədir.
Bütün kainat arxonlara tabedir. Qnostiklər onları
bəzən
Əhdi-Ətiqdə
çəkilən
Tanrının
adları
ilə
adlandırırdılar (Savaof, Adonai və s.). Beləliklə, onlar hesab
edirdilər ki, həqiqi Tanrının yalnız bir adı var. Ona aid
edilən başqa adlar isə əslində müstəqil fövqəl varlıqlar
olan arxonlardır.
246
Dünyanın ətrafında isə bir neçə kosmik qatlar vardır.
Onları da arxonlar idarə edir. Dünyanın yaradılmasında
arxonların ən böyüyünün müstəsna rolu vardır. Onun adı
Platonun “Timeus” əsərində olduğu kimi “Demiurqos”dur.
Arxonların zülmlə dolu hakimiyyəti isə
adlanır (4, 43).
İnsan bədən, mənəviyyat (pnevma) və ruhdan ibarətdir
(4, 44). Bədən və ruh dünyanın tərkib hissəsi olaraq
hermarmenusa
tabedir.
Hermarmenus
isə
təbiət
qanunlarıdır. O həm də Musaya verilmiş yəhudi
qanunudur. Ruhun içində yaşayan mənəviyyat isə İlahi
işığın hissəciyidir və o zindanda saxlanılır. Əsarətdə olan
mənəviyyat pleromadan təcrid olunub və özünü onun
hissəsi kimi dərk etmir. Onun dirçəlməsi isə həqiqi bilik
(qnosis) vasitəsilə əldə edilə bilər. İnsan yalnız qaranlığı
yarıb, işığa doğru yönələrək xilas olur. Ölümdən sonra
qnosisə yiyələnmiş ruh həqiqi Tanrı tamlığı olan
pleromaya qovuşur.
Bəzi qnostik təriqətlər cəmiyyətdə hökm sürən
qanunları, ədəb və əxlaq qaydalarını belə arxonların
qoyduğu qayda və qanunları hesab edirdilər. Ona görə də
pnevmatiklər onlara riayət etməməli idilər (4, 46-47).
Onların fikrincə, əgər pnevmatik hermarmenusdan
azaddırsa, onda dünyaya bağlı olan və onun reallığını əks
etdirən qanunlardan da azad olmalıdırlar.
Qnostisizm antik dünyada Xristianlıqdan öncə
yayılmışdır. Ancaq, Xristianlıq yayılmağa başlayanda
qnostiklər bu dinin bir çox elementlərini öz təlimlərinə
qatmışdırlar. Bunun nəticəsində Xristian qnostisizmi
Dostları ilə paylaş: |