SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ



Yüklə 2,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/74
tarix17.11.2018
ölçüsü2,8 Mb.
#80534
növüDərs
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   74

48 
 
Beləliklə, rəqəmlər Pifaqor məktəbində universal ob-
yektlərdir.  Onlar  təkcə  riyazi  deyil,  həm  də  həqiqətin 
çoxluğunun  göstəricisidir.  Onlara  görə  hər  şeyin,  o  cüm-
lədən mənəvi məsələlərin də riyazi mahiyyəti vardır. 
Krotonalı  Filolaus  (yun.  Φιλόλαος,  m.  ö.  V  yüzil-
liyin  ikinci  yarısı)  Pifaqorun  ən  tanınmış  öyrəncilərindən 
biri  olmuşdur,  onun  təlimini  kitablarda  açıqlayan  ilk 
filosoflardan  biri  sayılır  (3,  104).  Ondan  öncə  bu  qardaş-
lığın  təlimi  gizli  saxlanılırdı.  Filolaus  “Təbiət  haqqında” 
adlanan  və  zamanımıza  yalnız  bəzi  fraqmentlərdə  çatan 
kitabın  müəllifi  olmuşdur.  Orada  o,  kosmoloji  və  riyazi 
mövzulara  toxunmuş,  eləcə  də  ruhla  bağlı  fikirləri  ortaya 
qoymuşdur. 
Aristotel “Göy haqqında” (6, 438) əsərində yazırdı ki, 
Filolaus  yeri  hansısa  mərkəzin  ətrafında  fırlanan  bir  kürə 
kimi  təsəvvür  edirdi.  O  mərkəz  isə  Hestia  tanrıcası  ilə 
təcəssüm olunan Əbədi Oddur. O heç zaman sönmür, dün-
yanı  işıqlandırır.  Onun  ətrafında  isə  yer,  günəş,  ay  və  o 
zamanlar məlum olan  daha beş planet fırlanır. Bunlardan 
başqa Əbədi Odun ətrafında daha bir planet də fırlanır ki, 
bu  da  bizim  yerimizə  qarşı  duran  Antixtondur  (yun. 
Ἀντίχθων).  Planetlər  öz oxu  ətrafında  fırlanmır,  ona  görə 
də  onların  yalnız  bir  tərəfi  Əbədi  Oddan  işıqlanır.  Ancaq 
onlar  onun  ətrafında  fırlandığına  görə  gecələr  gündüzlə 
əvəz  olunur.  Filolausa  görə  günəş  isə  Əbədi  Odun  işığını 
güzgü  kimi  əks  etdirir,  onun  özü  istilik  mənbəyi  deyil.  O 
başqa planetlərdə həyatın olmasını da istisna etmirdi. 
Filolausun dünya quruluşu haqqında fikirləri müasir 
təsəvvürlərdən  fərqli,  bir  çox  durumlarda  isə  fantastik 


49 
 
olsa  da,  o  ilk  dəfə  olaraq  yerin  kainatın  mərkəzində  dur-
maması  və  hansısa  başqa  “odlu”  fələyin  ətrafında 
fırlanmasını  iddia  etmişdir.  Bu  fikir  sonralar  Samoslu 
Aristarxus,  daha  sonra  isə  Nikolay  Kopernik  tərəfindən 
inkişaf  etdirilmiş,  heliosentrik  sistem  adlandırılmışdır  (5, 
553 və 562). 
Empedokles  kimi  Filolaus  da  hesab  edirdi  ki,  dün-
yanın  əsasında 4  ünsür  durur, ancaq bunlara beşinci olan 
efiri  də  əlavə  etmişdir  (9).  Onun  fikrincə  kosmos  efirdən 
ibarətdir.  
Bütün  təbiət  ziddiyyətlərin  vəhdəti  üzərində  ya-
ranmışdır.  Buna  ən  bariz  örnək  insandır.  O  bədən  və  ruh 
ziddiyyətlərinin  birliyidir.  Bu  vəhdət  qırıldıqda  fəsadlar 
baş  verir,  insan  xəstələnir.  Ona  görə  də,  hər  şeydə  ölçüyə 
riayət etmək lazımdır. Yeməkdə, davranışda, müəyyən bir 
insan  üçün  uyğun olan mühitdə ölçünü aşmaq olmaz (9). 
Ümumiyyətlə  isə  insanın  bədəni  onun  ruhunun  zin-
danıdır. Ruh ondan azad olmaq istəyir. 
Başqa  pifaqorçular  kimi  Filolaus  da  dünyada  olan 
hər  şeyin  rəqəmlərdə  təcəssüm  edildiyini  iddia  edirdi. 
Rəqəm idrakın əsasıdır, onsuz heç nə bilinməz. Ən yetkin 
rəqəm  isə  10-dur  (8,  322-323).  O  bölünən  və  bölünməyən 
başqa  rəqəmləri  özündə  ehtiva  edir,  çünki  ikini  beşə 
vuranda  on  alınır.  O  ilk  rəqəmdir  ki,  onda  böyüklük,  ki-
çiklik və bərabərlik vardır. 
Tanınmış  pifaqorçulardan  biri  Filolausun  öyrəncisi 
Tarentli Arxitas (yun. Ἀρχύτας ὁ Ταραντίνος, m. ö. 428 – 
347) olmuşdur. O, siyasətlə məşğul olmuş və yüksək hərbi 
vəzifələrdə  çalışmışdır.  Arxitas  Cənubi  İtaliyaya  gələn 


50 
 
Platonu  Siciliya  hökmdarı  II  Dionusiusun  qəzəbindən 
qoruya bilmişdir (2, 369). Bundan sonra Platon onun yaxın 
dostu  olmuşdur.  Onun  zamanımıza  yalnız  fraqmentlərlə 
çatan “Riyazi elmlər” və “Söhbətlər” əsəri bilinməkdədir.  
Arxitasın  fəlsəfi  fikirləri  haqqında  zamanımıza  çox 
az  bilgi  çatmışdır.  Məlumdur  ki,  o  kainatın  sonsuz 
olmasını  iddia  edirdi.  Arxitas  əsasən  həndəsə  elmində 
böyük uğurlar qazanmış, bir necə qanunlar kəşf etmiş, ilk 
dəfə  mexanizmlərin  həndəsi  rəsmini  vermişdir  (2,  369-
370). 
Daha  bir  tanınmış  pifaqorçu  Metapontumlu  Hip-
pasus  (yun.  Ἵππασος  ὁ  Μεταποντῖνος,  m.  ö.  V  –  IV 
yüzilliklər) olmuşdur. O Pifaqorun öyrəncisi olmuş, ancaq 
sonra  ona  qarşı  çıxış  etmişdir.  Hippasus  ilk  dəfə  olaraq 
öncə  gizli  saxlanılan  pifaqorçular  təlimini  cəmiyyətdə 
açıqlamış və bununla da ixtilaflara yol açmışdır (3, 42). 
Hippasus  da  əsasən  həndəsi  və  riyazi  problemlərlə 
məşğul olmuş və bu sahədə ixtiralar etmişdir. Onun fəlsəfi 
fikirləri haqqında isə bilgilər çox azdır. Heraklit kimi o da 
hesab edirdi ki, hər şeyin başlanğıcında od durur (1, 9). Bu 
fikirlər  odu  dünyanın  mərkəzinə  qoyan  Filolausun 
dünyagörüşü  ilə  eynilik  təşkil  edirdi.  Həm  də  Hippasus 
kainatı  bir  canlı  orqanizm  kimi  təsəvvür  etmiş,  var  olan 
şeyləri  onun  hissəcikləri  olaraq  qəbul  etmişdir.  Başqa 
pifaqorçular isə hər şeyi nəm-quru, isti-söyuq kimi bir-biri 
ilə mübarizə aparan ikiliklərdə görürdülər. Hippasus həm 
də kainatın sonlu olduğunu iddia etmişdir (2, 371). 
Krotonalı Alkmeon (yun. Ἀλκμαίων ο Κροτωνιάτης, 
təxminən m. ö. V – IV yüzilliklər) ilk yunan filosoflarından 


51 
 
biri  idi.  O  eyni  zamanda  alim  və  təbib  olmuşdur.  O, 
həmçinin  zamanımıza  çatmayan  “Təbiət  haqqında”  ki-
tabın müəllifi kimi bilinməkdədir. Zoologiya, botanika  və 
anatomiya  elmləri  üzrə  araşdırmalar  aparmış  və  özəl  fi-
kirlərlə  çıxış  etmişdir.  Zamanının  başqa  filosoflarından 
fərqli  olaraq  Alkmeon  dünyanın  yaranması  və  quruluşu 
haqqında fikirlərə önəm verməmişdir.  
Alkmeon  beyinə  gedən  göz  sinirlərini  araşdırarkən 
belə  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  görmək,  eşitmək,  hiss  etmək 
kimi  duyğular  göz,  qulaq,  dəri  kimi  orqanlardan  özəl 
kanallar  vasitəsi  ilə  beyinə  ötürülür.  Orada  onlar  “emal” 
olunur və düşüncə yaranır. Beləliklə, beyin düşüncənin və 
idrakın  mərkəzidir.  Antik  botanik  Teofrastus  “Duyğular 
haqqında”  kitabında  yazmışdır  ki,  bununla  Alkmeon 
düşüncə  ilə  duyğu  anlayışlarını  bir-birindən  ayırmışdır. 
Onların  hər  ikisi  insandadır;  heyvanlarda  isə  yalnız 
duyğusallıq  vardır  (6,  268).  Burada  o  duyğusallığa  (em-
pirizmə)  üstünlük  verərək  deyirdi  ki,  hər  şeydən  öncə 
duyğu gəlir, onsuz dünya qavranılmaz. 
Alkmeon  ibtidai  embrioloji  fikirlərlə  də  çıxış  et-
mişdir.  Onun  fikrincə,  embrion  (döl)  kişi  və  qadın 
toxumlarının  birləşməsindən  yaranır.  Bu  birləşmədə  kişi 
toxumu  çoxluqda  olanda  oğlan,  qadın  toxumu  çoxluqda 
olanda  isə  qız  doğulur.  Ana  bətnində  ilk  olaraq  baş 
yaranır. Qidanı isə embrion hansısa orqanı ilə deyil, bütün 
cismi ilə anadan alır.  
Ümumiyyətlə,  döl  haqqında  antik  həkimlər  çoxlu 
araşdırmalar  aparmışdırlar.  Miladi  III  yüzillikdə  yazılan 
“Arifmetik  ilahiyyat”  kitabında  dölün  ana  bətnində 


Yüklə 2,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   74




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə