48
Beləliklə, rəqəmlər Pifaqor məktəbində universal ob-
yektlərdir. Onlar təkcə riyazi deyil, həm də həqiqətin
çoxluğunun göstəricisidir. Onlara görə hər şeyin, o cüm-
lədən mənəvi məsələlərin də riyazi mahiyyəti vardır.
Krotonalı Filolaus (yun. Φιλόλαος, m. ö. V yüzil-
liyin ikinci yarısı) Pifaqorun ən tanınmış öyrəncilərindən
biri olmuşdur, onun təlimini kitablarda açıqlayan ilk
filosoflardan biri sayılır (3, 104). Ondan öncə bu qardaş-
lığın təlimi gizli saxlanılırdı. Filolaus “Təbiət haqqında”
adlanan və zamanımıza yalnız bəzi fraqmentlərdə çatan
kitabın müəllifi olmuşdur. Orada o, kosmoloji və riyazi
mövzulara toxunmuş, eləcə də ruhla bağlı fikirləri ortaya
qoymuşdur.
Aristotel “Göy haqqında” (6, 438) əsərində yazırdı ki,
Filolaus yeri hansısa mərkəzin ətrafında fırlanan bir kürə
kimi təsəvvür edirdi. O mərkəz isə Hestia tanrıcası ilə
təcəssüm olunan Əbədi Oddur. O heç zaman sönmür, dün-
yanı işıqlandırır. Onun ətrafında isə yer, günəş, ay və o
zamanlar məlum olan daha beş planet fırlanır. Bunlardan
başqa Əbədi Odun ətrafında daha bir planet də fırlanır ki,
bu da bizim yerimizə qarşı duran Antixtondur (yun.
Ἀντίχθων). Planetlər öz oxu ətrafında fırlanmır, ona görə
də onların yalnız bir tərəfi Əbədi Oddan işıqlanır. Ancaq
onlar onun ətrafında fırlandığına görə gecələr gündüzlə
əvəz olunur. Filolausa görə günəş isə Əbədi Odun işığını
güzgü kimi əks etdirir, onun özü istilik mənbəyi deyil. O
başqa planetlərdə həyatın olmasını da istisna etmirdi.
Filolausun dünya quruluşu haqqında fikirləri müasir
təsəvvürlərdən fərqli, bir çox durumlarda isə fantastik
49
olsa da, o ilk dəfə olaraq yerin kainatın mərkəzində dur-
maması və hansısa başqa “odlu” fələyin ətrafında
fırlanmasını iddia etmişdir. Bu fikir sonralar Samoslu
Aristarxus, daha sonra isə Nikolay Kopernik tərəfindən
inkişaf etdirilmiş, heliosentrik sistem adlandırılmışdır (5,
553 və 562).
Empedokles kimi Filolaus da hesab edirdi ki, dün-
yanın əsasında 4 ünsür durur, ancaq bunlara beşinci olan
efiri də əlavə etmişdir (9). Onun fikrincə kosmos efirdən
ibarətdir.
Bütün təbiət ziddiyyətlərin vəhdəti üzərində ya-
ranmışdır. Buna ən bariz örnək insandır. O bədən və ruh
ziddiyyətlərinin birliyidir. Bu vəhdət qırıldıqda fəsadlar
baş verir, insan xəstələnir. Ona görə də, hər şeydə ölçüyə
riayət etmək lazımdır. Yeməkdə, davranışda, müəyyən bir
insan üçün uyğun olan mühitdə ölçünü aşmaq olmaz (9).
Ümumiyyətlə isə insanın bədəni onun ruhunun zin-
danıdır. Ruh ondan azad olmaq istəyir.
Başqa pifaqorçular kimi Filolaus da dünyada olan
hər şeyin rəqəmlərdə təcəssüm edildiyini iddia edirdi.
Rəqəm idrakın əsasıdır, onsuz heç nə bilinməz. Ən yetkin
rəqəm isə 10-dur (8, 322-323). O bölünən və bölünməyən
başqa rəqəmləri özündə ehtiva edir, çünki ikini beşə
vuranda on alınır. O ilk rəqəmdir ki, onda böyüklük, ki-
çiklik və bərabərlik vardır.
Tanınmış pifaqorçulardan biri Filolausun öyrəncisi
Tarentli Arxitas (yun. Ἀρχύτας ὁ Ταραντίνος, m. ö. 428 –
347) olmuşdur. O, siyasətlə məşğul olmuş və yüksək hərbi
vəzifələrdə çalışmışdır. Arxitas Cənubi İtaliyaya gələn
50
Platonu Siciliya hökmdarı II Dionusiusun qəzəbindən
qoruya bilmişdir (2, 369). Bundan sonra Platon onun yaxın
dostu olmuşdur. Onun zamanımıza yalnız fraqmentlərlə
çatan “Riyazi elmlər” və “Söhbətlər” əsəri bilinməkdədir.
Arxitasın fəlsəfi fikirləri haqqında zamanımıza çox
az bilgi çatmışdır. Məlumdur ki, o kainatın sonsuz
olmasını iddia edirdi. Arxitas əsasən həndəsə elmində
böyük uğurlar qazanmış, bir necə qanunlar kəşf etmiş, ilk
dəfə mexanizmlərin həndəsi rəsmini vermişdir (2, 369-
370).
Daha bir tanınmış pifaqorçu Metapontumlu Hip-
pasus (yun. Ἵππασος ὁ Μεταποντῖνος, m. ö. V – IV
yüzilliklər) olmuşdur. O Pifaqorun öyrəncisi olmuş, ancaq
sonra ona qarşı çıxış etmişdir. Hippasus ilk dəfə olaraq
öncə gizli saxlanılan pifaqorçular təlimini cəmiyyətdə
açıqlamış və bununla da ixtilaflara yol açmışdır (3, 42).
Hippasus da əsasən həndəsi və riyazi problemlərlə
məşğul olmuş və bu sahədə ixtiralar etmişdir. Onun fəlsəfi
fikirləri haqqında isə bilgilər çox azdır. Heraklit kimi o da
hesab edirdi ki, hər şeyin başlanğıcında od durur (1, 9). Bu
fikirlər odu dünyanın mərkəzinə qoyan Filolausun
dünyagörüşü ilə eynilik təşkil edirdi. Həm də Hippasus
kainatı bir canlı orqanizm kimi təsəvvür etmiş, var olan
şeyləri onun hissəcikləri olaraq qəbul etmişdir. Başqa
pifaqorçular isə hər şeyi nəm-quru, isti-söyuq kimi bir-biri
ilə mübarizə aparan ikiliklərdə görürdülər. Hippasus həm
də kainatın sonlu olduğunu iddia etmişdir (2, 371).
Krotonalı Alkmeon (yun. Ἀλκμαίων ο Κροτωνιάτης,
təxminən m. ö. V – IV yüzilliklər) ilk yunan filosoflarından
51
biri idi. O eyni zamanda alim və təbib olmuşdur. O,
həmçinin zamanımıza çatmayan “Təbiət haqqında” ki-
tabın müəllifi kimi bilinməkdədir. Zoologiya, botanika və
anatomiya elmləri üzrə araşdırmalar aparmış və özəl fi-
kirlərlə çıxış etmişdir. Zamanının başqa filosoflarından
fərqli olaraq Alkmeon dünyanın yaranması və quruluşu
haqqında fikirlərə önəm verməmişdir.
Alkmeon beyinə gedən göz sinirlərini araşdırarkən
belə nəticəyə gəlmişdir ki, görmək, eşitmək, hiss etmək
kimi duyğular göz, qulaq, dəri kimi orqanlardan özəl
kanallar vasitəsi ilə beyinə ötürülür. Orada onlar “emal”
olunur və düşüncə yaranır. Beləliklə, beyin düşüncənin və
idrakın mərkəzidir. Antik botanik Teofrastus “Duyğular
haqqında” kitabında yazmışdır ki, bununla Alkmeon
düşüncə ilə duyğu anlayışlarını bir-birindən ayırmışdır.
Onların hər ikisi insandadır; heyvanlarda isə yalnız
duyğusallıq vardır (6, 268). Burada o duyğusallığa (em-
pirizmə) üstünlük verərək deyirdi ki, hər şeydən öncə
duyğu gəlir, onsuz dünya qavranılmaz.
Alkmeon ibtidai embrioloji fikirlərlə də çıxış et-
mişdir. Onun fikrincə, embrion (döl) kişi və qadın
toxumlarının birləşməsindən yaranır. Bu birləşmədə kişi
toxumu çoxluqda olanda oğlan, qadın toxumu çoxluqda
olanda isə qız doğulur. Ana bətnində ilk olaraq baş
yaranır. Qidanı isə embrion hansısa orqanı ilə deyil, bütün
cismi ilə anadan alır.
Ümumiyyətlə, döl haqqında antik həkimlər çoxlu
araşdırmalar aparmışdırlar. Miladi III yüzillikdə yazılan
“Arifmetik ilahiyyat” kitabında dölün ana bətnində
Dostları ilə paylaş: |