SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ

161 
 
16.  Протасов  В.  Ю.  Геометрия  звездного  неба  // 
«Квант» № 2, 2010. 
17.  Солопова  М.  А.  Александр  Афродисийский  и 
его  трактат  «О  смешении»  в  контексте  истории 
комментаторской традиции аристотелизма. М.: Наука, 
2002. 
18. Страбон. География в 17 книгах / Перевод Г. А. 
Стратановского.  Л.:  Издательство  Академии  наук 
СССР, 1950. 
19. 
Теофраст 
// 
Античная 
философия: 
Энциклопедический  словарь  /  Составитель  Е.  В. 
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция. 2008. 
20. 
Теофраст 
// 
Новая 
философская 
энциклопедия  /  Под  редакцией  В.  С.  Стёпина.  В  4  тт. 
М.: Мысль, 2001. 
21. Теофраст // Философская Энциклопедия / Под 
редакцией  Ф.  В.  Константинова.  В  5-х  т.  М.:  Советская 
энциклопедия, 1960-1970. 
22.  Феофраст.  Характеры  /  Перевод  Г.  А. 
Стратановского. Л.: Наука, 1974. 
23.  Цицерон  М.  Т.  Письма  Марка  Туллия 
Цицерона к Аттику, близким, брату Квинту, М. Бруту. 
Том  2.  Годы  51-46.  /  Перевод  и  комментарии  В.  О. 
Горенштейна.  М.-Л.:  Издательство  Академии  Наук 
СССР, 1950. 
24.  Эвдем  Родосский  //  Энциклопедический 
словарь Брокгауза и Ефрона: в 86 т. СПб.: 1890-1907. 
 
 

---

162 
 
2.5. Stoaçılıq 
 
Stoaçılıq  (yun.  Στοά)  ellinizm  dövründə  Afinada 
təxminən  m.  ö.  300-cü  ildə  yaranmış  fəlsəfi  məktəb 
olmuşdur.  Antik  dünyanın  ən  tanınmış  məktəblərindən 
biri  idi.  Məktəbin  tarixini  şərti  olaraq  üç  dövrə  bölürlər: 
qədim  (m.  ö.  IV  –  II  yüzilliklər),  orta  (m.  ö.  II  –  I 
yüzilliklər)  və  yeni  (m.  I  –  III  yüzilliklər).  Stoaçılığın  yeni 
dövrünü  “Roma  stoaçılığı”  da  adlandırırlar.  Stoaçılıq 
fəlsəfəsi bir çox hallarda Heraklitin, Platonun, Aristotelin, 
kiniklərin  təlimlərinə  çox  yaxınlaşmış  və  onlardan 
qaynaqlanmışdır.   
 
2.5.1. Qədim stoa 
 
Məktəbin  yaranması  Zenonun  (yun.  Ζήνων,  m.  ö. 
336  –  264)  adı  ilə  bağlıdır.  O,  Kipr  adasının  Kitiya 
şəhərindən  idi.  315-ci  ildə  ticarət  məqsədi  ilə  Afinaya 
gəlmiş,  orada  məskunlaşmışdır.  Afinada  Zenon  fəlsəfəyə 
böyük  maraq  göstərmiş  və  bir  müddət  kinik  məktəbin 
nümayəndəsi  olan  Kratesin,  daha  sonra  akademik 
məktəbin  təmsilçiləri  olan  Stilpon  və  Ksenokratesin 
öyrəncisi  olmuşdur.  Zenon  Afinada  “Stoa  Poykile”  (yun. 
στοά  ποικίλη  –  naxışlı  portikus)  adlı  portikusda
74
 
öyrəncilər  üçün  dərslər  keçmişdir  (1,  259-260).  Buna  görə 
də məktəbin ardıcıllarını stoaçılar adlandırmışdırlar.  
                                                
74
 Binaya bitişik olan sütünlu açıq tikilidir. 

---

163 
 
Diogenes  Laertiusa  görə,  bəlkə  də  məhz  Zenon 
“İnsan  təbiəti  haqında”  əsərində  ilk  dəfə  təbiətin 
qanunlarına  uyğun  ərdəmli  həyat  sürmək  fikrini  dilə 
gətirmişdir.  Bununla  da  o,  stoaçılığı  etik  problemlərin 
çözülmənsə yönəltmiş oldu. Həmçinin Zenon hesab edirdi 
ki,  fəlsəfə  üç  tərkib  hissədən:  məntiq,  fizika  və  etikadan 
ibarətdir  və  onlar  vahid  bir  sistemdə  birləşdirilməlidirlər 
(1,  274).  Bu  prinsipləri  o  özü  həyatı  boyu  tətbiq  etmiş, 
sonda isə intihar etmişdir. 
Roma  filosofu  Sisero  yazırdı  ki,  Zenon  təbii  qanunu 
tanrı  sayırdı  (4,  30).  Onun  fikrincə  tanrının  sifəti  və 
şəxsiyyəti  yoxdur.  O  bu  dünyanın  qanunauyğunluğudur 
ya  da  bir  Əqldir.  Buna  görə  də  ona  ibadət  edilməz. 
Zenonun  öyrəncilərindən  bəziləri  hesab  edirdilər  ki,  bəzi 
ərdəmli  insanları  gələcəkdə  tanrılaşdırmışdırlar.  Həm  də 
Zenona  görə  kainat  canlı  və  diri  varlıqdır.  Hər  şeyin 
əsasını isə "yaradıcı od" təşkil edir (4, 109). Bu fikrin ifadə 
edilməsi  ilə  Zenon  Heraklitin  baxışlarını  təkrarlamış 
olurdu. 
Zenon  və  onun  öyrənciləri  Xeyir  anlayışına  önəm 
verirdilər.  Bunu  edərkən  onlar  Platonu  təkrarlayırdılar. 
Zenonun  fikrincə  həyatın  gözəlliyi  vahid  bir  xeyirdədir, 
xoşbəxtliyə  isə  yalnız  müdrik  insan  çatır  (2,  271).  Eyni 
zamanda,  nəfslər  və  mənfi  ehtiraslar  düşüncəyə  qarşı 
duran və təbiətə zidd olan şeylərdir (2, 202). 
Zenonun  tanınmış  öyrəncilərindən  biri  Xrisippus 
(yun.  Χρύσιππος,  m.  ö.  280  –  207)  olmuşdur.  Onun 
fəaliyyəti  nəticəsində stoaçılıq sistemləşmiş bir təlim  kimi 
ortaya  çıxmışdır.  Ona  görə  Xrisippusu  stoa  məktəbinin 

---

164 
 
ikinci  yaradıcısı  sayırlar.  Xrisippus  çoxlu  kitablar  yazsa 
da,  bizim  zamanımıza  onlardan  bəzi  fraqmentlər  gəlib 
çatmışdır. 
Xrisippus  daha  çox  məntiqi  məsələlərə  önəm 
vermişdir.  O,  başqa  stoaçılar  kimi  hesab  edirdi  ki, 
fəlsəfənin  üç  istiqaməti  vardır:  məntiq,  fizika  və  etika 
(əxlaq).  Məntiq  ritorika  (söz  ustalığı)  və  dialektikadan 
(mübahisə  bacarığı)  ibarətdir.  Dialektika  isə  məna  və  səsə 
bölünür.  Mənalar  təsəvvürlər  və  onlara  əsaslanan 
mülahizələrdən, cins  və  növlərdən, eləcə də  sofizmlərdən 
ibarətdir. Səslər isə deyilən sözlər, cümlələrdir. 
Dünyada  hər  şey  səbəb  və  nəticə  qanununa  tabedir. 
Ona  görə  də  mülahizələr  sadə  və  mürəkkəb olur.  Sadələrdə 
şeyləri  keyfiyyətlərə görə təsnif edib, onlara  dəqiq təriflər 
verirlər.  Sadə  mülahizələrin  örnəkləri  kimi  “o  gəzir”, 
“günəş göydədir” sözlərini misal gətirmək mümkündür.  
Mürəkkəb 
mülahizələri 
Xrisippus 
şərtilərə 
(“günortadırsa,  onda  hava  işıqlıdır”),  birləşdiricilərə  (“həm 
günortadır,  həm  də  işıqlıdır”),  müqayisəlilərə  (“gün 
gecədən  uzundur”)  və  s.  bölürdü.  Bunlardan  ən  önəmlisi 
şərti  olan  mürəkkəb  mülahizələrdir.  Orada  sonrakı  iddia 
öncəkiyə zidd olmamalıdır. Məsələn, “günortadırsa, onda 
hava  işıqlıdır”  cümləsini  təhlil  etsək,  onun  həqiqəti  əks 
etdirdiyini  görərik.  Çünki  “hava  qaranlıqdır”  desək,  bu 
“günortadır”  iddiasına  zidd  olar.  Mülahizələrdən  çıxan 
nəticə  yalnız  onda  həqiqi  sayılır  ki,  o  həqiqi  önərmələrə 
(iddialara) söykənsin. (18) 

---