173
Başqa stoaçılarda olduğu kimi o, həyatın son məqsədini
“təbiətə uyğun yaşamaqda” görürdü (15, 300). Bunu da
dünyanı dərk etmək, başqa insanlarla ünsiyyət qurmaq,
mənəviyyatı yüksəltmək, həyatı düzənləməklə əldə etmək
olur.
Qədim stoaçıların etik təlimlərində xeyrə doğru
yönəlmək xoşbəxtliyə aparan yoldur. Bunu da onlar bir
mənəvi hal kimi görürdülər. Ancaq Panetius, romalıların
dünyagörüşünə uyğunlaşaraq xoşbəxtliyə aparan yol kimi
həm də bədənin sağlamlığı və rifahın artması kimi maddi
durumları da əlavə etmişdir. Falçılıq və öncədəngörənlik
onun tərəfindən rədd edilirdi (1, 314).
Qədim stoaçılar hesab edirdilər ki, müdrik insanın
sözündən və davranışlarından hər kəs örnək almalıdır.
Panetius
isə
bunu
vətəndaşın
dövlət
qarşısında
sorumluluğu ilə əvəz etmişdir.
Orta
stoa
dövrünün
daha
bir
görkəmli
nümayəndəsi Posidonius (yun. Ποσειδόνιος, m. ö. 140 –
50) Suriyanın Apameya şəhərində anadan olmuşdur.
Sonra Afinaya köçmüş, orada Panetiusun öyrəncisi
olmuşdur. O, uzun müddətli səyahətlərə çıxmış, müxtəlif
ölkələrə səfər etmişdir. Eyni zamanda o, elmlə də məşğul
idi.
Bütün
bu
amillər
onun
dünyagörüşünü
zənginləşdirmişdir. (5)
Posidonius qırx yaşında olarkən Rodos adasında öz
fəlsəfi məktəbini açmışdır. Sonra Romaya gələrək orada
bir çox tanınmış adamlarla münasibətlər qurmuşdur.
Daha sonra isə Rodosa qayıdaraq orada elmi və fəlsəfi
fəaliyyətini davam etdirmişdir. Məşhur Roma filosofu
174
Sisero və tanınmış siyasi xadim Pompeus Podosda ondan
dərs almışdırlar.
Səksən yaşı tamam olduqdan sonra Posidoniusun
yenidən Romaya gayıtmış və orada da dünyasını
dəyişmişdir.
O, “Okean haqqında”, “Fizika haqqında fikirlər”,
“Kosmos haqqında”, “Əxlaq haqqında fikirlər” kimi çoxlu
kitablar qələmə almışdır. Ancaq, zamanımıza onların
yalnız bəzi fraqmentləri gəlib çatmışdır.
Posidonius müxtəlif elmlərlə məşğul olmuşdur.
Riyaziyyat, fizika, astronomiya, coğrafiya, tarix kimi
elmlər onun maraq dairəsinə daxil idi. Demək olar ki o,
antik dövrün ən bilikli alimlərindən biri olmuşdur.
Posidonius stoaçılığın həqiqəti əks etdirən yeganə
təlim olduğunu inkar etmiş və oraya platonizmin
ideyalarını da qatmışdır. O həmçinin, Platonun məşhur
“Timeus” əsərinə şərhlər də yazmışdır.
Posidoniusun
fizikası
monizmin
əsasında
qurulmuşdur. O hesab edirdi ki, bütün dünya boşluqları
olmayan tam vahid bir varlıqdır; onun sonu yoxdur, kürə
şəklindədir və hərəkətsizdir (1, 311). Onu cisimsiz boşluq
əhatə edir. Bu baxımdan onun fikirləri Parmenidesin
fəlsəfəsinə yaxınlaşırdı.
Ancaq, Posidoniusun monizmi qədim stoanın
monizmi kimi ardıcıl deyildi. Əgər qədim stoaçılarda
tanrılar, əql və tale eynilik təşkil edirdilərsə, Posidoniusda
bu eyniliyi baş tanrı Zeus və başqa təbiət və tale
təcəssümü olan tanrıların örnəyində görürdü. Dünya
əslində tanrının hal dəyişməsidir və odlu nəfəs (pnevma)
175
şəklində mövcuddur (1, 312). Odlu pnevmadan isə
dünyada olan hər şeyin əsasını təşkil edən “toxumlar”
ayrılır (6, 485). Əslində tanrı bir şəxs deyil, odlu
pnevmadır. Onun şəxsiyyəti yoxdur; həm hər şeyə çevrilə,
həm də şeyləri özünə bənzədə bilər.
Beləliklə, Posidonius dünyanı vəhdətdə və eyni
zamanda bir olan tanrı kimi təsəvvür edirdi. Bu dünyanın
(vahidin, tanrının) içində isə başqa tanrılar da vardır.
Onlar pnevmadan yaranıb onunla birlikdə ideal aləmi
təşkil edirlər. Burada Posidonius Platon idealizminin təsiri
altına düşmüşdür. Sonralar isə bu fikir yeni-platonçu
Plotinin fəlsəfəsinin əsasını təşkil etmişdir. Posidonius
Platonun ideyalarını təkcə dərk olunmaz və uzaq
məkanlarda deyil, bu dünyada və təbiətdə də görürdü.
Odlu pnevma insanın və təbiətin nəfəs aldığı isti axındır.
İnsan ruhu da həmin ideyalar aləminə aiddir. O, odlu
nəfəsin daha da incə formasıdır. Bu cür fikirlər Platonun
ikili dünya (maddi və ideal) prinsipini pozurdu.
Posidoniusun
ruhlar
haqqında
fikirləri
pifaqorçuların təsəvvürlərinə yaxın idi. Bu da ilk növbədə
metempsixoz (ruhların köçməsi) inancına aid idi. Onun
fikrincə yenidən dünyaya gəlmə prosesi daim baş verir.
Ölümdən sonra ruh ayüstü məkanlara qalxır. Orada o
dünya həyatında yığdığı bütün pisliklərdən təmizlənir.
Sonra təmizlənmiş ruh daha yüksək aləmlərə qalxır.
Orada təbiətinə uyğun olaraq ideyaları seyr edir və zövq
alır. Ruh orada dünyanın yenidən yanğına bürünməsinə
qədər qalacaqdır. Bundan sonra dünya yenidən qübbələrə
176
bölünəcək və ruh özü üçün yeni bədən tapıb dünyaya
qayıdacaqdır.
Posidoniusa görə insan ruhla bədənin birliyidir. Ruh
isə tanrının bir hissəciyidir. İnsan ruhu daim hərəkətdədir.
Maddi dünyada həyat bitdikdən sonra, o bədəndən ayrılıb
göylərdə gözəl məkanlarda olur. Bütün ruhlar bədənin
yaranmasından öncə də mövcud idilər.
Qədim stoaçılar kim, Posidonius tale ilə bağlı
məsələlərə də böyük önəm verirdi (1, 313-314). Tale həm
təbiət qanunu, həm də insanın onu yönəldən iradəsidir.
Bununla bərabər insan azadlığı da vardır, o da birbaşa
onun düşüncəsi ilə bağlıdır. Hər şeyi tale həll etdiyinə
baxmayaraq insan bəzən onu dəyişə də bilər. Taleyi
dəyişdirmə yollarını isə müdriklər bilir.
Posidoniusun insan haqqında təlimində stoisizmin
ideyaları ilə birlikdə platonçuluğun da əlamətləri vardır.
O, insanın ikili təbiətli olduğunu vurğulayırdı. Onun
fikrincə insan müxtəlif səmavi və dünyəvi aləmlərin
arasında yer tutur. Cismi baxımdan o ən yetkin varlıqdır
və insan bədəni başqa canlıların bədənindən daha
üstündür. Ancaq, onun ruhu heç də yetkin (kamil)
deyildir. Onun ruhundan daha yüksək qatlarda isə
demonlar və tanrılar durur. İnsanın bədbəxtliyi ondadır
ki, o heyvanlara bənzər həyat sürür, hər şeydən üstün
olan ruha önəm vermir. Halbuki ruh onun daxili
tanrısıdır, dünya pnevmasının bir hissəsidir. (16)
Posidonius tarixin fəlsəfəsi ilə bağlı da fikirlər irəli
sürmüşdür. Onun fikrincə bəşər tarixinin iki mərhələsi
olmuşdur. Birincisi ən yaxşısıdır - “qızıl” dövrdür. O
Dostları ilə paylaş: |