206
Orta platonizmin tanınmış nümayəndələrdən biri
Alkinous
83
(yun. Ἀλκίνους; m. II-ci yüzilliyi) olmuşdur.
O, müəllimlərin istifadə etdiyi “Platon fəlsəfəsinin
dərsliyi” (yun. Ἀλκινόου Διδασκαλικὸς τῶν Πλάτωνος
δογμάτων) adlı kitabın müəllifi idi. Bu kitab günümüzə
qədər platonizmin ən dəyərli qaynaqlardan biri hesab
olunur. Bu kitabda məntiq, fizika və əxlaq sahələri üzrə
fəsillər vardır və onlar orta platonizm haqqında kifayət
qədər dolğun təsəvvür yaradır.
İlk olaraq Alkinous filosofun özəlliklərindən söhbət
açır və qeyd edir ki, ən başlıcası onun fəlsəfəyə təbiət
tərəfindən verilmiş vergisi olmalıdır. Onun vasitəsi ilə o
dünyanın dəyişkən və axıcı olan şeyləri haqqında deyil,
düşüncə ilə qavranılan biliklərə yiyələnməlidir (1, 3).
Bundan başqa filosof ədalətli olmalı, həqiqəti sevməli,
müstəqil mülahizələr irəli sürə bilməli, yalana yol
verməməli, xırdaçılıqdan uzaq, ləyaqətli və təvazökar
olmalı, həm də onun yaxşı qavrama qabiliyyəti və yaddaşı
olmalı,
mənəvi
sıxıntılara
düşdükdə
sakitliyini
itirməməlidir. Bütün bu keyfiyyətlər tərbiyə və savadla
birlikdə, filosofu ərdəmə və düşüncəli həyata sahib
olmağa gətirib çıxarmalıdır. Təcrübi həyata qatılmağa isə
filosof məcbur olunur. Çünki ,o hiss edir ki, bununla o
düzənsizliyi və qarışıqlığı ortadan qaldıra bilər (1, 3-4).
Filosof üç şeylə məşğul olur: o düşünərək mahiyyətə
varır, xeyir verir və nəzəri cəhətdən cümlələrin mənalarını
incələyir. Mahiyyəti bilmək nəzəriyyə, davranışın necə
83
Rus ədəbiyyatında onun adı Alkinoy (Алкиной) kimi səslənir.
207
olması təcrübə, cümlələrin mənalarını bilmək isə dialektika
adlanır. Beləliklə, fəlsəfə nəzəri, təcrübi və dialektik
hissələrə bölünür. Nəzəri ilahiyyat, fizika və riyaziyyatı;
təcrübi xasiyyətin tərbiyə edilməsi, məişət və dövlət
quruculuğunu; dialektik hissə isə hər şeyi təyin etmə,
induksiya və sillogizmi əhatə edir (1, 4-5).
Dialektika nitqin mahiyyətini bilməkdir. Hər bir
insanda çevrədəki şeylər haqqında hökm verən onun
düşüncəsi (mülahizə yeritməyin mənbəyi) və təfəkkürüdür
ki, onlar da təbiət tərəfindən verilib. Onların vasitəsi ilə
həqiqət yanlışlıqdan ayrılır. Təfəkkürün də iki tərəfi
vardır: birincisi dərk edilmir, ancaq həqiqidir və bu
Tanrıya aiddir; ikincisi şeyləri seçəndir və o həm də
insanda vardır. İnsanda olan təfəkkür də ikilidir: bəzi
şeyləri insan ağılla, bəzilərini isə duyğularla qavrayır.
Ağılla dərk edilən elmi bilikdir. Duyğularla dərk edilən isə
yaddaşla birləşərək rəy yaradır. Düşüncə bacarığı və
duyğular düşüncə ilə qavranılan və rəyin əsasını təşkil
edir. Duyğu bədəndə ruhun elə bir durumudur ki, o
bədənə edilmiş hər bir təsirə reaksiya verir. Bu təsir
zaman keçdikcə aradan qalxmazsa yaddaşa çevrilir. (1, 6-
8)
Daha sonra Alkinous düşüncəni, duyğu ilə
qavranılanı və yaddaşı Platon və Aristotelin təlimi
əsasında təhlil etmişdir. Belə ki, Platon fəlsəfəsində hər
şeyin
mahiyyəti
kimi
dəyərləndirilən
dialektika
Aristotelin sillogizmlər haqqında təlimi ilə birlikdə
araşdırılmışdır.
208
Nəzəri fəlsəfəni açıqlayan Alkinous riyaziyyatdan
başlayır. Riyaziyyat dialektikadan fərqli olaraq ilk
başlanğıclarla bağlı deyil, ancaq bu elm rəydən üstündür,
çünki sağlam düşüncə sahəsinə aiddir (1, 13-14).
Dünyanın yaranması problemi üzrə Alkinous
Platonun “Timeusuna” uyğun olaraq əzəldən olan və
yaradılmamış üç başlanğıc haqqında söhbət açır.
Bunlar maddə, “qəlib” (ya da ideya) və "Atadır" (ya da
səbəbdir). Maddəni qəliblər əsasında formalaşdıran səbəb
vardır. İdeya (qəlib) hər bir təbii şeyin nümunəsi, Tanrının
(Atanın, səbəbin) düşündükləri, bizim tərəfimizdən ilk
dərk ediləndir. Çünki, hər bir şeyi yaradan sənətkar ilk
olaraq onun obrazını (qəlibini) özü-özündə yaradır, sonra
ona uyğun o şeyi ortaya qoyur (1, 16). Deməli, bu qəliblər
(ideyalar) Tanrıdadır və ona görə onunla eyniləşir. Tanrı
Aristotelin “İlk mühərrikidir” və eyni zamanda Platonun
yaradıcı tanrısı Demiurqosdur. O ilk Əqldir, hərəkətsizdir
və hər şeyin səbəbidir.
Alkinous Əql və Ruh anlayışlarını fərqləndirirdi.
Ona görə, Tanrı ilə eyniləşdirilən Əql əbədidir və yüksək
dairələrə aiddir; o aktiv deyil, özü özündədir. Əqldə olan
ideyaları gerçəkləşdirən isə Ruhdur. O bütün kainatı
bürüyür və onun vasitəsi ilə Tanrı bu dünyada hər şeyi
oluşdurur. "Timeusda" olduğu kimi, Tanrının Ruhu kiçik
tanrılar dairəsinə enir və onlar təbiətdə olan şeyləri
yaradır. O tanrılar göyün yeddi qatında
84
yerləşir.
84
Göyün yeddi qatının olması qədim zamanlarda yerin kainatın mərkəzində
durması; günəşin, ayın və daha 5 planetlərin onun ətrafında fırlanması
inancından yaranmışdır. Həmin inanca görə, onların tutduğu məkan və
Dostları ilə paylaş: |