272
etmişdir. Onun fikrincə yalnız Platon Tanrı, dünya və
insan haqqında ən yetkin fikirlər irəli sürmüşdür. Yulian
bu əsərdə Platonun fikirlərini Tövratın ayələri ilə
müqayisə edərək onların yəhudi rəvayətlərindən daha
üstün olduğunu iddia etmişdir. (22, 346-392)
2.8.4. Afina məktəbi
Afina
şəhərində
neoplatonçuluq
məktəbinin
yaradıcısı Afinalı Plutarx (yun. Πλούταρχος ὁ Ἀθηναῖος,
ölüm ili m. 431) olmuşdur. O, Aristotelin və Platonun
əsərlərinə şərhlər yazmış, ancaq onun əsərləri dövrümüzə
gəlib çatmamışdır. Onun yaradıcılığı haqqında yazan
başqa müəlliflərə görə öz əsərlərində Plutarx Artistotel və
Platonun
fəlsəfələrini
bir-birinə
uyğunlaşdırmağa
çalışmışdır.
Plutarx Plotinin və ümumiyyətlə yeni-platonizmin
Vahid-Əql-Ruh
üçlüyü
haqqında
təliminini
təkmilləşdirmiş,
onu
Platonun
“Parmenides”
dialoqundakı hipotezlərinə uyğunlaşdırmışdır. Plotində
bu üçlüyün maddə və dünya ilə necə bağlı olduğu dəqiq
verilməmişdir. Buna görə də, Plutarx varlıq haqqında
baxışlarında bu üçlüyü əsas götürərək ona maddənin
eidosunu (yun. εἶδος – ideyasını) və özünü əlavə etmişdir.
Bundan başqa Plutarx Platonun “Parmenides” dialoquna
uyğun olaraq buraya başqa hipotezlər də əlavə etmişdir.
(18, 7-11)
Plutapx həm də fantaziya haqqında fikirlər irəli
sürmüşdür. O hesab edirdi ki, duyğularla duyulan şeylər
273
bizim hisslərimizi, hisslər isə duyğulardan gələn
təsəvvürlərimizi
oyadır.
Bu
təsəvvürlərdə
təkcə
duyğularla hiss edilmiş şeylər deyil, həm də onların
formaları və qəlibləri əks olunur. Duyğusal şeylər
düşüncədə həkk olunan zaman orada fantaziya ortaya
çıxır. Deməli, fantaziyalar tam mənada obrazlar deyil və
onlar duyğu orqanları ilə də hiss edilmirlər. (18, 7-11)
Yeni-platonçuluğun Afina məktəbinin ən görkəmli
nümayəndəsi
isə Proklus
Diadoxus (yun.
Πρόκλος ὁ Διάδοχος, lat. Proclus; m. 412 – 485) olmuşdur.
O,
Platon
Akademiyasının
rəhbəri
(skolarxı),
neoplatonizm
məktəbinin
sonuncu
ən
tanınmış
nümayəndəsi hesab edilir. Onun öyrənciləri yazırdılar ki,
o çoxlu tanınmış müəllimlərdən dərs almış, müdriklik
məqamına çatmış, çoxlu ibadətlər etmiş, ailə qurmamış və
abid həyatı sürmüşdür (12).
“İlahiyyatın
ilk
əsasları” (yun.
Στοιχείωσις
θεολογική),
“Platon
ilahiyyatı”
(yun.
Περὶ τῆς
κατὰ Πλάτωνα θεολογίας), “Fizikanın başlanğıcı” (yun.
Στοιχείωσις φυσική) kimi kitabların, eləcə də Platonun
“Timeus”,
“Parmenides”,
“Alkibiades”,
“Kratilus”
əsərlərinə edilən şərhlərin müəllifi olmuşdur. Ancaq onun
əsərlərinin çoxu bizim zamanımıza qədər gəlib çatmışdır.
Digər neoplatoçular kimi Proklus da dünyanı
Vahidin (tanrının) emanasiyası kimi təsəvvür edirdi (21,
17-18). O, emanasiyanı triadik (üç mərhələli) inkişafda
görürdü. Ancaq, bu inkişaf əslində tənəzzül demək idi,
çünki o əks istiqamətdə inkişaf edirdi: kamildən naqisə,
işıqdan qaranlığa olan kimi. Triadik hərəkətin birinci
274
mərhələsi Vahiddə yerləşmişdir (21, 10). Bu o deməkdir ki,
törənən şey törədəndə olmuşdur. İkinci mərhələ o şeyin
Vahiddən axaraq çıxmasıdır. Üçüncü mərhələ isə törənənin
törədiciyə qayıtmasıdır (21, 33-38).
Ümumiyyətlə, Proklus, üçlük ideyasını (triadanı)
varlığın
bütün
aspektlərinə
aid
etmişdir.
Onun
tanrılaşdırdığı
varlıq
Vahid-Əql-Ruh
üçlüyündən
ibarətdir. O hər şeyin əvvəlidir, hər şeydən ucadır, dərk
olunmaz və sözlə ifadə edilməzdir.
Vahiddən doğan emanasiyanın (işıqsaçmanın) sonu
olaraq çoxluq yaranır. Bunlar da “henada” adlanan
vahidlərdir (13). Bu henadalar tanrılar kimi təsəvvür edilir
və ideal aləmdə olan ilk çoxluğun mərhələsini təşkil
edirlər.
Proklusun ikinci üçlüyü olan Əql də üçə bölünür.
Öncə o özü-özündə mövcuddur; bu düşünülən Əqldir
(noetoy). Sonra əql özü-özündən çıxır və özü-özünü
düşünür (21, 118-119). Özü-özünü düşünən noeroy’dur.
Sonda əqlin özü-özünə, noeroyun noetoya qayıdışı baş
verir və sintez alınır. Bu mərhələdə daha sonra yeni
üçlüklər yaranır. Onlar üçlüklərdən ibarət halqaları təşkil
edirlər. Bu halqalar hebdomada (yeddiliklər) adlanır. Əqlin
bu üçlüyü (triadası) yunan tanrıları Kronos, Zeus və Reya
ilə eyniləşir. Hebdomadada olan üçlüklərin hər bir üzvü
də bir tanrı ilə eyniləşir. Noetoy və noeroy da onlara tabe
olan tanrılaşmış üçlüklərə bölünür.
Ruha da Proklus üçlük prinsipi baxımından yanaşırdı
(21, 131-149). Deməli, dünya triadasının üçüncü tərkib
275
hissəsi olan Ruh öz növbəsində ilahi, demonik və insani
üçlüyə bölünür. Onların hər birinin də öz bölgüsü vardır.
Bu dünya və materiya Proklusun fəlsəfəsində
qaranlıqla (zülmətlə) eyniləşir (21, 59-60). Onlar işığın
(nurun) yoxluğudur. Ancaq, Plotindən fərqli olaraq
Proklus materiyanı şər kimi təsəvvür etmirdi. Ona görə bu
dünya nə şər, nə də xeyirdir. Şərin səbəbi materiyada yox,
aşağıdakı dünyanın uca olan idealdan ayrılmasında və
uzaqlığındadır.
İşığa (nura) qayıtmaq, ona qovuşmaq üçün insan
tanrıya tərəf yönəlməlidir. Proklusa görə bu yolda da
üçlük vardır. Bu Erot-Həqiqət-İman triadasıdır. Tanrıya
qayıdışın qüvvəsi elmi bilik deyil, ekstaz halıdır. Erot
(məhəbbət cazibəsi) insanı ekstaz halına hazırlayır,
həqiqət onu tanrıya yaxınlaşdırır, iman isə tanrı ilə
qovuşdurur. Ancaq, bu kimi ekstatik hallar çox nadir
durumlarda baş verdiyi üçün tanrı ilə tam qovuşma yalnız
ölümdən sonra baş verir.
Neapollu Marinus (yun. Μαρῖνος ὁ Νεάπολίτης,
təxminən m. 450 – 495) yeni-platonçuluğun Afina
məktəbinin daha bir nümayəndəsi idi. O, yəhudi soylu
olmuş, ancaq sonra ellin inancını qəbul etmiş, Proklusun
öyrəncisi olmuşdur. Onun ölümündən sonra isə Afina
Akademiyasına başçılıq etmişdir (2). O, həmçinin
astronomiya və fəlsəfə sahələrində ciddi işlər ortaya
qoymuşdur.
Marinusun bir neçə əsəri zamanımıza çatmışdır.
Onlardan biri Euklides və Platonun əsərlərinə şərhlər idi.
Ən tanınmış əsəri isə “Proklus və ya xoşbəxtlik haqqında”
Dostları ilə paylaş: |