88
fikir və terminlər bir-birinə zidd olmamalıdır. Bu fikirlərin
əsasında isə sonralar sillogizm (yun. συλλογισμός)
haqqında təlim yaranmışdır (6, 199-201). Bu təlimə görə,
hər hansı bir ümumi növ ya cins haqqında irəli sürülən
fikir o növə və ya cinsə aid olan ayrıca fərd haqqında da
irəli sürülməlidir. Buna görə də, sillogizmlər böyük və
kiçik önərmə (mülahizə) və qərardan ibarətdir. Önərmə
qərarın verilməsinin təməlində duran iddia və ya fikirdir.
Böyük önərmə ümumi nəticəni, kiçik önərmə isə subyekt
haqqında nəticəni açır. Sillogizmin örnəyi kimi belə bir
üçlü mülahizəni gətirmək mümkündür: “Hər bir insan
ölməlidir (böyük önərmə). Sokrat da insandır (kiçik önərmə).
Deməli, Sokrat da ölməlidir (qərar)”.
“Sofistlərin təkzib edilməsi” kitabında Aristotel
yazırdı ki, bütün məntiqi yanlışlıqların kökü sillo-
gizmlərdə olan yanlışlıqlardadır. Bu yanlışlıqlar isə ikiyə
bölünür: bir qismi dilin xətaları, digəri isə anlamların
təhrifidir. Dildəki xətalar sözlərin çoxmənalılığından, vur-
ğuların düzgün qoyulmamasından irəli gəlir. Məna
xətalarının isə səbəbi şeylərin mahiyyətinə deyil, onların
təsadüfi tərəflərinə varmaq, mütləqlə nisbini fərqlən-
dirməmək, sualları düzgün qoymamaq kimi amillərdən
irəli gəlir (21, 560-562).
Daha sonra Aristotel “Orqanon” əsərinin “Topika”
(yun. Τοπικά) kitabında həqiqət anlayışını izah edən
məntiqi dialoqlarını vermişdir. Burada o həqiqətin açıl-
ması üçün hər bir şeyin ilkin durumunun açılmasını və
onun mahiyyətinin üzə çıxarılmasını tövsiyə etmişdir (21,
349-350). Onun fikrincə mülahizələrin istiqaməti də buna
89
doğru sürülməlidir. Yəni həqiqi fikir mahiyyətə yö-
nəlməlidir. Çoxmənalı söz haqqında fikir söylədikdə onu
irəli sürülən iddianın mənasına uyğunlaşdırmaq lazımdır.
Məsələn, “təbiət” sözünü insan və ya çevrəmizdə olan bü-
tün canlılar mənasında işlətmək mümkündür. Ona görə
də, istifadə edilən söz irəli sürülən fikrə uyğun olmalıdır.
Aristotelə görə məntiqi dialoqda sistem də olmalıdır.
Öncə problem ortaya qoyulmalı, sonra mülahizənin
induktiv
58
ya deduktiv
59
metodlarla irəli sürülməsi yolları
haqqında düşünülməli, məsələlərin bənzər və fərqli tə-
rəflərinə diqqət yetirilməlidir. Suallar doğru və konkret
qoyulmalı, cavabların isə strategiyası olmalıdır (21, 363-
364).
Platon kimi Aristotel də ruh haqqında düşünmüşdür.
O, ruhu həyatın əsası hesab edirdi. Ruh maddə və bədənin
forması, onların hərəkətlərinin səbəbi və məqsədidir. O
bitki, heyvan və insanlarda yaşayır. Ruh bədənlə birlikdə
var olsa belə, ondan daha üstündür. Beləliklə, Aristotelə
görə bədən ruha tabedir (13, 131-135).
Platonda olduğu kimi, Aristotel də ruhların səviy-
yələri haqqında söhbət açmışdır. Onun fikrincə ruhların
üç səviyyəsi vardır. Birincisi bitkiseldir (nəbatidir) ki, onun
sayəsində fiziki inkişaf baş verir. İkincisi səviyyə nəfsani
(heyvanidir). Bu səviyyədə ruh artıq görmək, eşitmək,
duymaq, toxunmaq; ehtirasa və iştaha gəlmək kimi
58
İnduksiya (lat. inductio) – tək-tək hallardan ümumi nəticələrə, ayrı-ayrı
faktlardan ümumiləşdirmələrə gətirən məntiqi nəticənin çıxarılmasıdır.
59
Deduksiya (lat. deductio) – ümumi müddəa ya da qanunlardan fərdi
nəticənin çıxarılmasıdır.
90
xüsusiyyətlərini təmin edir. Üçüncüsü isə düşüncəvidir ki,
o ruhun ən yüksək səviyyəsidir (13, 145-147).
Aristotelə görə bitkilərdə ruhun yalnız bitkisel, hey-
vanlarda nəfsani, insanlarda isə həm bitkisel, həm nəfsani,
həm də düşüncəvi səviyyəsi vardır. Məhz düşüncəvi
səviyyəsini inkişaf etdirən, xeyrə yönələn, mənəvi cə-
hətdən yüksələn, müdrikliyə çatan insanlar xoşbəxt olurlar.
Heyvanlar xoşbəxtliyin nə olduğunu bilmir, tanrılar
isə daim xoşbəxt həyat keçirirlər. Yalnız insan öz xoş-
bəxtlik yolunu seçmək ya da onu inkar etmək imka-
nındadır. Aristotelə görə xoşbəxt olmaq üçün ruhun dü-
şüncəvi səviyyəsini inkişaf etdirmək lazımdır ki, insan
heyvanlardan seçilsin.
Aristotel əxlaq haqqında fikirlərini də ortaya
qoymuşdur. Onun fikrincə əxlaqın məqsədi ruhun Xeyrə
yönəlməsidir (4, 265-267). Bu isə insanı xoşbəxtliyə
çatdırır. Bu yolda ruhun əqli səviyyəsi bitkisel və nəfsani
səviyyələri üstələyir. Bunu əldə etmək üçün insan özünü
Xeyrə yönəltmə istiqamətdə tərbiyələndirməlidir ki, bu da
sonra vərdiş halını alsın və zaman keçdikcə insanın
xüsusiyyətinə çevrilsin. Bununla belə xoşbəxt olmaq üçün
sağlamlıq, yaxşı görkəm, müvafiq maddi durum kimi
keyfiyyətlər də olmalıdır.
Xeyrin özəlliyi isə hər bir aşırılıqdan uzaqlaşmaqdır
(4, 121-123). Məsələn, qorxaqlıq və məğrurluq aşırı-
lıqlardırsa, bunların arasında olan comərdlik əxlaqın əsası
olan Xeyirdir. Yenə də israfçılıq və xəsislik aşırılıqlardırsa,
qənaətçilik məqsədəuyğun əxlaq nümunəsidir (4, 56-57).
Dostları ilə paylaş: |