SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ

41 
 
olmuşdur. O da başqa eleaçılar kimi varlığı bir tamlıq kimi 
təsəvvür  edərək  hərəkətin  varlığını  və  boşluqların  möv-
cud  olmasını  inkar  edirdi.  Melissusa  görə  varlıq  elə  kai-
natdır  və  o  zaman  içində  sonsuzdur  (4,  62).  Deməli, 
sonsuzluq  təkcə  zamana  deyil,  həm  də  fəzaya  aid  edilir. 
Ehtimal  olunur  ki,  Melissus  ilk  dəfə  kainatın  sonsuzluğu 
fikrini  ortaya  atmışdır.  Həmçinin  o  qeyd  etmişdir  ki, 
tanrılar haqqında fikir yürütmək mümkün deyildir, çünki 
onlar dərk edilməzdir (1, 386). 
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
 
1.  Ksenofanesin  yunan  dini  və  tanrıları  haqqında 
fikirləri necə olmuşdur? 
2. O tanrını necə təsəvvür edirdi? 
3. Parmenides varlığı necə təsəvvür edirdi? 
4.  Hansı  dəlillərə  əsaslanaraq  Parmedides  hərəkətin 
olmasını inkar edirdi? 
5.  Zenonun  aporiyalarının  yaranma  səbəbi  nə 
olmuşdur, orada o hansı müddəalarla çıxış etmişdir?  
6.  “Dixotomiya”,  “Axilles  və  tısbağa”,  “Ox”  adlı 
aporiyaların məzmunu və məntiqi nədən ibarətdir? 
7. 
Melissusun 
fəlsəfəsinin 
əsas 
müddəaları 
hansılardır? 
 
 
 
                                                                                                     
bu  səslənmədə  tanıyırlar.  Bununla  belə,  onların  yunanca  orijinal  adları  və 
ehtiyac olanda rusca səslənmələri də göstərilmişdir. 

---

42 
 
Ədəbiyyat: 
 
1. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent 
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg 
Bell & Sons, 1915. 
2.  Xenophanes.  Fragments  and  Commentary  //  The 
First  Philosophers  of  Greece.  London:  K.  Paul,  Trench, 
Trubner, 1898. 
3. 
Парменид. 
Фрагменты. 
О 
природе. 
// 
Фрагменты ранних греческих философов / Составитель 
Лебедев А.В. Ч. 1. М.: Наука, 1989. 
4.  Физика  //  Аристотель.  Сочинения  в  четырех 
томах / Том 3. Перевод В. П. Карпова: М. Мысль, 1981. 
 
1.5. Pifaqorçular məktəbi 
 
Samoslu  Pifaqor
37
 (yun.  Πυθαγόρας  ὁ  Σάμιος,  lat. 
Pythagoras,  təxminən  m.  ö.  570  –  490)  Samos  şəhərində 
dünyaya  gəlmişdir.  Sonra  isə  Cənubi  İtaliyanın  Krotona 
şəhərinə köçmüşdür. O, dövrünün ən bilikli adamlarından 
biri olmuş, bir çox elmi nəzəriyyələrin yaradıcısı idi. Onun 
ən məşhur elmi kəşfi “Pifaqor teoremi” adlanan düzbucaqlı 
üçbucağın hipotenuz ilə katetlərinin nisbəti qanunudur (2, 
342-343).  Cüt  və  tək  ədədli  rəqəmlər  haqqında  riyaziyyat 
təlimini,  rəqəmlərin  həndəsi  anlamı  nəzəriyyəsini  də 
Pifaqor  kəşf  etmişdir.  O,  həm  də  “kosmos”  anlayışını 
                                                
37
 Rusca səslənmədə verilmişdir. Başqa dillərdə onun adı Pithaqoras, Pisaqor 
və Pitaqor kimi səslənir.  

---

43 
 
müasir  anlamda,  bütün  dünyanı  əhatə  edən  sonsuzluq 
mənasında  işlətmiş,  onun  ahəngini  və  qanunauyğunluq-
larını göstərməyə çalışmışdır. 
Pifaqor  haqqında  bütün  bilgilər  onun  ardıcılları 
tərəfindən  vermişdir.  Bir  çox  araşdırmaçılar  hesab  edirlər 
ki,  onun  öz  əsərləri  olmamışdır.  Ancaq,  antik  tarixçi  Dio-
genes Laertius yazmışdır ki, o “Tərbiə haqqında”, “Dövlət 
haqqında”  və  “Təbiət  haqqında”  adlı  dövrümüzə  gəlib 
çatmayan  kitabların  müəllifi  olmuşdur  (2,  340-341).  Pifa-
qorun  elmi  bilgiləri  qədim  Babil  və  Misir  kahinlərindən 
alması haqqında rəvayətlər də vardır (3, 9). 
Daha  sonra  Pifaqor  Krotonada  “Pifaqorçular  itti-
faqı”  adlı  dini-fəlsəfi  cəmiyyət  yaratmış  və  ona  başçılıq 
etmişdir. Orada tərbiyə edilən gənclər bilikləri ilə seçilmiş 
və  onlar  gələcəkdə  yüksək  vəzifələr  tutmaq  üçün 
hazırlanırdı.  Bu  birliyin  fəaliyyətinin  bir  çox  məqamları 
həmçinin  gizli  saxlanılmış,  onun  barəsində  məlumatlar 
cəmiyyətə  açıqlanmırdı.  Yeni  üzvlər  “Pifaqorçular  itti-
faqına” yalnız müəyyən edilmiş sınaqları keçdikdən sonra 
girə bilərdilər (3, 37).  
Ancaq  bir  sürə  sonra  Krotonada  siyasi  durum  gər-
ginləşmiş,  şəhər  sakinləri  pifaqorçuların  gizliliyindən  eh-
tiyat edərək onları təqib etməyə başlamışdılar. Bu təqiblər 
zamanı  pifaqorçuların  mərkəzi  dağıdılmış,  onlardan  bir 
çoxları  öldürülmüşdür.  Pifaqorun  da  o  hadisələrdə  öldü-
rüldüyü  güman  edilir.  Ancaq  başqa  xəbərlərə  görə  o, baş 
vermiş  hadisələrdən  üzülərək  özünü  aclığa  məruz  qo-
yaraq  ölmüşdür.  Sağ  qalan  pifaqorçular  isə  şəhərdən  qa-
çaraq antik dünyanın müxtəlif bölgələrində məskunlaşmış 

---

44 
 
və  fəaliyyətlərini  davam  etdirmişdirlər.  Zaman  keçdikcə 
pifaqorçuluq  platonçuların  təlimi  ilə  qarışmışdır.  Yalnız 
Roma imperiyası dönəmində “yeni pifaqorçular” cərəyanı 
meydana  gəlmiş,  müəyyən  bir  müddət  ərzində  fəaliyyət 
göstərmişdir. 
Pifaqorun  ideyaları  bir  çox  məqamlarda  mistikaya
38
 
yaxın  idi.  Ona  görə  də,  sonralar  onun  məktəbinin  ənənə-
lərini  yeni-platonçu filosoflar  davam  etdirmişdilər.  Pifaqor 
bir  sıra  mənəvi  və  əxlaqi  prinsiplər  də  irəli  sürmüşdür. 
Onun  təliminə  görə  insanlar  yetkinliyə  doğru  inkişaf 
etməlidir.  Buna  da  yalnız  gözəlliyə,  eləcə  də  faydalı 
şeylərə  yönəlməklə  çatmaq  mümkündür.  Məhz,  pifaqor-
çular  Yunanıstanda  ilk  dəfə  “Kamil  insan”  ideyasını  irəli 
sürmüşdülər.  Bu  da  sonralar  başqa  dinlərdə  və  fəlsəfi  tə-
limlərdə  təkrarlanmışdır.  Pifaqora  görə  kosmosun 
gözəlliyi yalnız mənəvi cəhətdən yetkin və intizamlı insan 
üçün açılır. Həyatın mənası da kosmosun ahənginin insan 
həyatında əks olunmasıdır.  
Pifaqor  həm  də  ruhların  bir  bədəndən  başqasına 
köçməsinə (reinkarnasiyasına) inanırdı (3, 30). Onun fikrin-
cə, hər şey müəyyən vaxtdan sonra dünyaya yenidən gəlir 
və  əslində  yeni  olan  heç  nə  yoxdur.  Ruh  günahların 
ağırlığına görə bədəndə qalmağa məhkumdur. Məqsəd də 
onu bədəndən azad etməkdir. Buna görə də, mənəvi həyat 
yaşamaq  üçün  ət  və  paxla  kimi  bəzi  yeyəcəklərdən  çə-
                                                
38
 Mistika  (yun.  μυστικός  –  gizli)  –  insanın  bağlı  olduğu  və  ünsiyyət  qura 
biləcəyi  təbiətüstü  qüvvələrin  olmasına  inanc;  tanrı  və  başqa  təbiətüstü 
güclərə  qovuşmaq  məqsədi  güdən  dini-mənəvi  təcrübədir.  Bu  kimi 
təcrübələri əsaslandıran təlimlər “mistisizm” adlanır. 

---