SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ

56 
 
şeylər  doğulur,  dəyişir,  ölür  və  dağılır.  Belədirsə,  deməli 
dünyanın  əsasında  bölünməz  bir  şey  durur  ki,  hər  şey 
ondan ibarətdir. Bu da  kiçicik  hissəciklər olan atomlardır. 
Onlar əbədidir: olub, var və olacaq. 
Hər  şey  bir-biri  ilə  əlaqədə  olan  atom  və  boşluq-
lardan  ibarətdir.  Atomlar  öz  forması,  yerləşməsi  və  hərə-
kəti  baxımından  bir-birindən  fərqlənirlər.  Bu  fərqlilikdən 
də  müxtəlifliliklər  yaranır.  Onların  birləşməsi  hər  şeyi 
yaradır,  dağılması  isə  məhv  edir  (1,  13).  Yaradıcı  qüvvə 
atomların  burulğanıdır.  Beləliklə  də,  dünya  hər  zaman 
hərəkətdədir. 
Atomların  hərəkəti  bəlli  qanunauyğunluqlara  tabe 
olduğuna  görə  hər  şey  zərurətdən  doğur  və  təsadüf 
yoxdur. Bizim tərəfimizdən təsadüf kimi başa düşülən şey 
əslində qanunauyğunluqdur. Demokrit buna örnək olaraq 
küçədə  bir  insanın  başına  əşyanın  düşdüyünü  göstərirdi 
(3, 62). O insan hansısa bir iş üçün küçəyə çıxmışdır, əşya 
isə  elə  o  anda  yerə  düşməli  idi.  Deməli,  bu  hal  bizə 
təsadüf kimi görsənsə də, qanunauyğunluqdur. 
Atomçuluğu  Demokrit  həm  də  həyat  və  ruha  aid 
edirdi  (2,  394-395).  Bütün  orqanizmlərin  həyatı  və  ölümü 
atomların  birləşməsi  və  ayrılması  üzündən  baş  verir. 
Həyatverici  atomlar  girdə  və  hamar  olur,  ölçüləri  də  çox 
kiçikdir.  Ruh  isə  odlu  atomlardan  ibarətdir  və  onların 
müvəqqəti  birləşməsindən  yaranır.  Atomların  bağları 
qırılan  kimi  ruh  da məhv olur. Beləliklə, Demokrit ruhun 
ölməzliyini  inkar  edirdi.  Onun  fikrincə  insanlar  öz  ölüm-
lərindən  qorxub  ruhun  ölməməzliyi  haqqında  əfsanələr 
uydurmuşdurlar. 

---

57 
 
Demokritə  görə  əslində  biz  bu  dünyanı  gerçək  gör-
kəmində  görmür,  duymur  və  qavramırıq.  Onun  atom-
lardan  və  onların  boşluqlarda  sonsuz  hərəkətindən  ibarət 
olan  görünməyən  tərəfləri  vardır.  Bu  dünyanı  anlamaq 
üçün  o  pərdəarxası  aləmi  anlamaq  və  araşdırmaq  lazım-
dır.  Beləliklə,  burada  pərdəarxası  “həqiqət”,  anlamaq  isə 
“ümumi rəy” əks etdirir (3, 65). Hər şeyin həqiqəti vardır, 
ona  görə  də  onu  araşdırmaq  və  ona  doğru  gedilməlidir. 
Belə  etdikdə  dünya  olduğu  kimi  insan  üçün  açılır. 
“Ümumi rəy” isə cəmiyyətdə oturuşmuş fikirlərdən ya da 
bizim  subyektiv  yanaşmamızdan  doğan  şeylər  haqqında 
təsəvvürlərdir. Onlar həqiqəti əks etdirmir. 
Ətraf mühitin dərki duyğusal və düşüncəvi olur. Dün-
yada  baş  verən  hadisələr  bizim  atomlardan  ibarət  olan 
ruhumuza daxil olaraq düşüncə tərəfindən “emal” olunur. 
Bunun  vasitəsi  ilə  biz  onlar  haqqında  bilgi  alırıq.  Ancaq, 
əslində  daxil  olanlar  şeylərin  obrazlarıdır.  Bu  obrazlar 
insanda  o  anda  olan  durumla  (halla)  qarışaraq  hər  şey 
haqqında  təsəvvür  yaradır.  Durumlar  (hallar)  isə  insanın 
tərbiyəsi,  mədəniyyəti,  bilik  səviyyəsi,  fiziki  halları,  qav-
ram və analitik düşüncə qabiliyyəti kimi xüsusiyyətlərdir. 
Deməli  daxil  olan  obrazlar  insan  özəllikləri  ilə  qarışır  və 
beləliklə,  insanda  dünyadakı  şeylər  haqqında  bilgi  for-
malaşmış  olur.  Bu  isə  obyektiv  bilgi  deyil  “bütlərdir”  (3, 
69).  Elə  ona  görə  də  insanların  şeylər  haqqında  təsəvvür-
ləri  fərqli  olur.  Hətta  zaman  keçdikcə  və  insanın  du-
rumları (halları) dəyişdikcə o eyni şey haqqında fərqli fikir 
söyləyir.  Beləliklə,  insanlar  çevrənin  həqiqətlərini  deyil, 
yalnız  onlar  haqqında  nisbi  təsəvvür  yaradan  “bütləri” 

---

58 
 
qavrayır  və  ona  görə  də  onlar  yanlışlıqlar  içindədirlər. 
Məqsəd isə “bütlərdən” azad olub həqiqətə çatmaqdır. Bunu 
da  yüksək  məqama  və  müdrikliyə  çatdıqdan  sonra  əldə 
etmək  olar.  Məsələn,  atomların  varlığını  duymaq  ol-mur. 
Ancaq ağıl işlədən adam bu həqiqəti anlaya bilər. Obyektiv 
biliyin  əldə  edilməsinin  imkansızlığı  ideyasını  sofistlər  də 
irəli  sürürdülər.  “Bütlər”  haqqında  fikri  isə  yüzilliklər 
keçdikdən  sonra  ingilis  filosofu  Frensis  Bekon  inkişaf 
etdirmişdir. 
Din haqqında fikir irəli sürən Demokrit hesab edirdi ki, 
insanlar  tufan,  şimşək,  zəlzələ  kimi  olaylardan  dəhşət-
lənərək  onların  tanrılar  tərəfindən  yaradıldığını  sanmışlar. 
Məhz,  tanrılara  inancın  səbəbi  də  budur.  Daha  sonra  De-
mokritə  görə  əslində  tanrılar  yoxdur,  çünki  hər  bir  millətin 
və yerin öz tanrısı vardır. Deməli, onları insanlar öz şəraitinə 
uyğun  olaraq  uydurmuşdurlar.  Ona  görə  də,  Demokrit  bu 
tanrıların  varlığını  şübhə  altına  qoyaraq  bəzən  təbiəti,  bə-
zənsə insan düşüncəsini tanrılaşdırırdı. (3, 290-293) 
Əxlaq məsələlərinə toxunan Demokrit hesab edirdi ki, 
insan  xoş  əhvalada  olmalıdır.  Kədər  isə  pisliyin  əla-mətidir, 
ona  görə  də  ondan  uzaqlaşmaq  lazımdır.  İnsan  xoş  əhvalı 
əldə etmək istəyirsə, hər bir yükün altına onu qaldıra biləcək 
qədər  girməlidir.  Ondan  artıq  yükü  boynuna  götürmə-
məlidir, təbiətinə zidd getməməlidir. İstər özün üçün, istərsə 
də cəmiyyət üçün olsun istənilən şey ölçüsündə edilməlidir, 
ölçünü  aşmaq  olmaz.  Buna  əməl  etməyən  kəs  kədərə  qərq 
olur. (3, 307) 
Leukippus  və Demokritin atomlar nəzəriyyəsi sonrakı 
dövrlərdə  öz  təsdiqini  tapmışdır.  Müasir  dövrümüzdə  elm 

---

59 
 
onların  varlığını  və  daim  hərəkət  etməsini  sübut  etmişdir. 
Fərq  yalnız  ondadır  ki,  Leukippus  və  Demokrit  atomları 
bölünməz  və  tam  hissəcik  kimi  təsəvvür  edirdilər.  Müasir 
elm  isə  sübut  edib  ki,  atomlar  öz  növbəsində  nüvə  və 
elektronlar kimi daha da kiçik hissəciklərdən ibarətdir. 
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1.  Leukippusun  atomçuluğunun  əsas  müddəaları 
hansılardır? 
2. 
Demokritin 
atomçuluq 
nəzəriyyəsinin 
əsas 
müddəaları hansılardır? 
3.  Demokrit  təsadüf  və  zərurət  haqqında  nə 
düşünmüşdür? 
4. Demokritə görə dünyanın dərk edilməsi prosesi necə 
baş verir? 
5. Demokrit din və əxlaq haqqında nə düşünmüşdür? 
 
Ədəbiyyat: 
 
1.  Aristotle.  Metaphysics  /  Translated  by  T.  Taylor. 
London: Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 
1801. 
2.  Diogenes  Laertius.  Lives  and  Opinions  of  Eminent 
Philosophers  /  Translated  by  C.  D.  Yonge.  London:  Georg 
Bell & Sons, 1915. 
3.  Маковельский  А.  О.  Древнегреческие  атомисты. 
Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1946. 
 

---