94
Aristotel ən çox orta təbəqəyə əhəmiyyət verirdi. Çünki,
varlılarla yoxsullar arasında davamlı ziddiyyətlər vardır.
Ona görə də o, dövlətin sabitliyi üçün orta təbəqənin
möhkəmlənməsini vacib bilirdi. Aristotel düşünürdü ki,
dövlətdə yoxsulların sayı artmamalıdır, çünki belə olarsa
sabitlik pozula bilər
61
(18, 529).
Aristotelə görə siyasət insanların dövlətdə öz hə-
yatlarını yüksək səviyyədə qurmaq və yönləndirmək üçün
istifadə etdikləri vasitədir. Onun məqsədi insanları xeyrə
doğru yönəltməkdir (18, 590-591). Ancaq, insanların çoxlu
əskiklikləri də vardır. Ona görə də siyasətin məqsədi
onları tərbiələndirməkdir. Beləliklə, hər bir vətəndaş
qanunlara və hakimiyyətə tabe olmalı, öz vətəndaşlıq
borcunu yerinə yetirməlidir. Bu məqsədlə də dövlət cə-
miyyətə uyğun olan siyasi quruluşu seçməlidir.
Aristotel dövlətdə insanlar nemətlər əldə etmək üçün
birləşirlər. Dövlət vətəndaşlara həddən artıq varlanmaq
imkanı verməməlidir. Hər hansı bir şəxsin həddən artıq
hakimiyyət əldə etməsinin də qarşısı alınmalıdır. Dövlət
həm də kölələri öz tabeçiliyində saxlamalıdır. Varlı və-
təndaşlardan fərqli olaraq kölələr və yoxsullar dövlət
işlərində iştirak edə bilməzlər.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Aristotelin dövlət və
siyasət haqqında fikirləri yunanlara ünvanlanmışdır. Baş-
qa millətləri o barbar hesab etmiş, onların kölə ruhlu
olduqlarını iddia etmişdir (18, 475). O qeyd edirdi ki, əgər
61
Günümüzdə də, siyasi quruluşlarda stabilliyin davamlı olması üçün orta
təbəqənin formalaşdırılması və möhkəmləndirilməsi, bununla da varlı və
yoxsul təbəqə arasında ziddiyyətlərin yumşadılması yolu tutulmuşdur.
95
yunanlar obyektiv səbəblər üzündən yaşadığı yerlərdə
məqsədəuyğun dövləti qura bilmirlərsə, onda onlar xarici
qüvvələrə müraciət edə bilərlər. O, burada əsasən make-
doniyalıları nəzərdə tuturdu. O düşünürdü ki, onların
vasitəsi ilə İran məğlub edilməli və bu ərazilərdə yeni
yunan dövlətləri yaranmalıdır. Bunu isə öyrəncisi Make-
donlu İskəndər reallaşdırmışdır.
Aristotelə görə bir necə dövlət quruluşu vardır. On-
lar düzənli (nizamlı) və düzənsiz (nizamsız) olmaqla iki
yerə bölünürlər. Düzənli quruluşlar monarxiya, aristok-
ratiya və politiyadır. Monarxiya bir adamın (kralın),
aristokratiya isə yüksək imtiyazlı siniflərin hakimiyyətidir.
Burada tək adamın deyil, azlığın hakimiyyəti həyata
keçirilir. Politiya çoxluğun maraqlarını əks etdirən çoxlu-
ğun hakimiyyətidir, bu həm də mötədil demokratiyadır.
Bu idarəetmə sistemi çox az millətlərdə ola bilər. Orada
hər şey (əxlaq, rifah və s.) mötədildir, hədlər aşılmır,
aşırılıqlara yol verilmir (18, 502-503).
Düzənsiz dövlət quruluşu isə tiraniya (istibdad),
oliqarxiya və demokratiya kimi idarə etmə üsullarına bö-
lünür. Burada hakimiyyəti əldə etmişlər öz şəxsi maraq-
larını güdürlər. Tiraniya belə bir monarxiya quruluşudur
ki, orada bir nəfər hakimiyyəti öz şəxsi maraqları üçün
istifadə edir. Oliqarxiya öz maraqlarını güdən imtiyazlı
siniflərdən olan azlığın hakimiyyətidir. Demokratiya isə
cəmiyyətdə
çoxluqda
olan
yoxsulların
və
azad
vətəndaşların hakimiyyətidir. Bununla belə, demokratiya
başqa düzənsiz hakimiyyətlərin arasında ən yaxşısıdır.
(18, 457)
96
Monarxiyadan yayınma tiraniyaya, aristokratidan
yayınma oliqarxiyaya, polisiyadan yayınma demok-
ratiyaya, demokratiyayadan yayınma isə oklokratiyaya
gətirib çıxardır. Oklokratiya isə demokratiyanın aşırı for-
masıdır. Bu quruluşda boşboğazların (demaqoqların) idarə
etdiyi kütlə öz istəyi və nəfsinə uyğun olaraq hakimiyyət
qurur (18, 496-497). Bu kimi quruluş əsasən ölkələrdə
qarışıqlıq zamanı ortaya çıxır.
Aristotelin fəlsəfi irsi bəşəriyyətin düşüncə tarixində
çox böyük izlər buraxmışdır. Ellinizm və Roma dövrləri,
sonra isə orta əsrlər boyu filosoflar və alimlər Aristotelin
əsərlərindən bəhrələnmiş, öz dünyagörüşlərini forma-
laşdırmışlar. Peripatetiklər adlanan bu filosoflar onun fəl-səfi
irsinə müraciət edərək onu inkişaf etdirmişdirlər.
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Sokrat kim olmuş, hansı şəxsi keyfiyyətləri ilə
fərqlənmişdir?
2. Evristika nədir, onun hansı tərkib hissələri vardır?
3. Sokrat fəlsəfəsində ironiyanın rolu və onun
mahiyyəti nədən ibarətdir?
4. Maevtika və indiksio nədir, Sokratın fəlsəfəsində
onların əhəmiyyəti nədən ibarətdir?
5. Sokrat fəlsəfəsi hansı istiqamətə yönəlmişdir?
6. Sokratın əxlaqi problemlərə münasibəti necə
olmuşdur?
7. Platon fəlsəfəsində hansı problemləri qaldırmış,
onun hansı əsərləri olmuşdur?
97
8. Platonun ideyalar haqqında təlimi nədən ibarətdir?
9. Platon materiyanı necə təsəvvür edirdi?
10. Platon tanrını necə təsəvvür edirdi?
11. Platonun hipotezlərinin məzmunu nədir?
12. Platon ruhlar, onların öncədən olması və köçməsi
haqqında nə düşünmüşdür?
13. Platon sevgi hissinə nə dərəcədə əhəmiyyət verirdi?
14. Platonun dövlət və cəmiyyət məsələlərinə
münasibəti necə olmuşdur?
15. Platona görə insanlar hansı təbəqələrə bölünürlər?
16. Platona görə hansı dövlət quruluşları vardır?
17. Aristotel kim olmuş, dünya fəlsəfəsinə və elminə
hansı töhfələr vermişdir?
18. Metafizika nədir?
19. Aristotel Platonu tənqid edərək hansı müddəalar
irəli sürmüşdür?
20. “İlk mühərrik” və onun vəzifəsi nədir?
21. Aristotelin fəlsəfəsində materiya və forma nədir,
onların vəhdəti necə təsəvvür edilir?
22. Aristotelin fəlsəfəsində “kateqoriyalar” nədir və
onlar hansılardır?
23. Aristotelin idrak nəzəriyyəsi nəyə əsəslanırdı?
24. Aristotelin məntiq təliminin əsasları nədən
ibarətdir?
25. Sillogizm nədir?
26. Aristotel ruh haqqında hansı fikirlərlə çıxış etmiş,
onun hansı çeşidləri haqqında söhbət açmışdır?
27. Aristotel əxlaq haqqında nə demişdir?
Dostları ilə paylaş: |