SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ

185 
 
Ən  yüksək  xoşbəxtlik  insanın  təbiətə  və  tanrıların 
qanunlarına  uyğun  həyat  sürməsindədir.  Epiktetusun 
fikrincə  bütün  insanlar  tanrı  oğulları  və  qızlarıdır;  bu 
səbəbdən  onların  hamısı  dünya  vətəndaşı  olaraq  bərabər 
haqq və hüquqa sahibdirlər. 
İlahi  tale  qarşısında  insanlar  dözümlü  olmalıdırlar 
(7, 49-51). Əgər onlar yoxsulluq, xəstəlik, bədbəxtlik içində 
yaşayırlarsa  onda  bu  çətinliklərdən  qurtulmaq  üçün 
çarpışmalıdırlar.  Ancaq,  bu  da  bir  müsbət  sonluğa 
gətirmirsə,  onda  insan  öz  taleyi  ilə  barışıb,  həmin 
çətinliklərə  bir  xeyir  kimi  baxmalıdır.  Epiktetus  həm  də 
hesab edirdi ki, şərə qarşı mübarizə etmək deyil, ona qarşı 
davam gətirmək lazımdır. Hətta, döyülən adam ona qarşı 
zor 
işlədəni 
sevməli, 
müqavimət 
göstərməkdən 
çəkinməlidir.  Epiktetusun  bu  kimi  fikirləri  sonralar 
Xristianlıq  və  İslamın  bir  çox  təriqətlərinin  təlimində  də 
təkrar  edilmişdir.  Bilindiyi  kimi  bu  dinlərdə  də  buna 
bənzər bir sıra etik prinsipləri vardır. 
Roma 
stoaçılığının 
daha 
bir 
görkəmli 
nümayəndəsi Markus  Aurelius  Antoninusdur
80
 (lat. 
Marcus  Aurelius  Antoninus,  m.  121  –  180).  O,  həm  də  m. 
161  –  180  illərdə  Roma  imperatoru  olmuşdur.  Bununla 
belə,  Markus  Aurelius  həyatı  boyu  müxtəlif  elmlər  və 
fəlsəfə ilə də məşğul olmuş və bir filosof kimi tanınmışdır. 
Markus  Aureliusun  dövründə  Romada  artıq  bütün 
sahələri  əhatə  edən  tənəzzül  dövrü  başlamışdır.  Siyasi-
iqtisadi  və  sosial  böhranlar  onun  fəlsəfi  fikrinə  təsir 
                                                
80
 Rus  ədəbiyyatında  onun  adı  Mark  Avreliy  Antonin  (Марк  Аврелий 
Антонин) kimi səslənir. 

---

186 
 
etmişdir.  Onun  fəlsəfəsində  pessimist  düşüncələr, 
dünyanın  keçici  və  mənasız  olması  kimi  fikirlərə  tez-tez 
rast gəlinir. Buna görə Markus Aurelius taleyə tabe olmağa, 
ona qarşı çıxış etməməyə çağırırdı. Bütün bu fikirlər onun 
“Özün-özünlə təklikdə” kitabında söylənmişdir. 
Markus  Aurelius  hesab  edir  ki,  dünyada  hər  şey  bir 
düzənə  (nizama)  tabedir.  Eyni  zamanda,  tanrılaşdırılmış 
Yüksək ədalət də vardır. O hər şeyin əsasıdır, hər şey ondan 
yaranır  və  ona  qayıdır.  Həmçinin  dünya  əqli  və  tale  də 
tanrılaşdırılmışdır.  Dünyada  hər  şey  tanrı  düzəninə  və 
məqsədinə  tabedir.  Markus  Aureliusun  fikrincə  dünya 
yetkindir.  Bu  dünyada  baş  verən  hər  bir  şər  isə  tanrının 
dünya  üçün  cızdığı  plana  uyğundur  (11,  10-11).  Şəri 
dünya  düzəni  baxımından  dəyərləndirəndə  o  təbii  bir 
şeyə 
çevrilir. Şərin 
Tanrının 
hökmü 
ilə 
yaranıb-
yaranmaması  problemi  sonralar  ortaəsr  xristian  və 
müsəlman  ilahiyyatı  və  fəlsəfəsinin  əsas  problemlərindən 
birinə çevrilmişdir. 
Xeyir  isə  ilahi  iradəyə  və  təbiət  qanunlarına  uyğun 
olan  bir  ahəngdir.  Xeyir  həm  də  insanın  özü-özü,  öz 
təbiəti  ilə  razılığı  və  mənəvi  ucalığıdır  (11,  55).  Ona  görə 
də,  insan  təbii  düzənə  uyğun  həyat  sürməlidir.  Həmin 
düzəni  pozduqda  o,  ədalətsizliyə  yol  verir,  təbiətə  və 
cəmiyyətə  qarşı  üsyan  edir  (11,  49-50).  Markus  Aurelius 
dövlət  qanunlarını  da  təbii  qanunlara  aid  etmiş,  onlara 
tabe olmağı hər bir insan üçün vacib bilmişdir. 
Markus  Aureliusun  fəlsəfəsində  dünya  hər  zaman 
dəyişən  bir  varlıqdır.  Onun  üzərində  olan  hər  bir  şey 
məhv  olaraq  bir  durumdan  başqasına  keçir.  Beləliklə, 

---

187 
 
dünyada  hər  şey  dövr  etməkdədir.  İnsan  həyatını  təbiət 
qanunlarına  uyğunlaşdırmalı,  sonda  isə  başı  uca  və 
ləyaqətlə dünyanı tərk etməlidir. 
Ən  tanınmış  Roma  filosoflarından  biri Markus 
Tullius  Sisero (lat.  Marcus  Tullius  Cicero,  m.  ö.  106  –  45) 
olmuşdur.  O,  Larisalı  Filon  və  Askelonlu  Antioxus  kimi 
yunan  və  roma  filosoflarının  mühazirələrinin  dinləyicisi 
olmuş,  dərin  fəlsəfi  düşüncəyə  malik  insan  kimi  bir  çox 
elmlərin bilicisi kimi tanınmışdır. 
Eyni  zamanda  Sisero  siyasi  xadim  idi,  müxtəlif 
vaxtlarda  Roma  imperiyasının  məsul  vəzifələrində 
çalışmışdır.  M.  ö.  63-cü  ildə  Romanın  ən  yüksək  vəzifəsi 
olan konsul görəvinə seçilmişdir (19, 322). O, diktatura və 
kral  hakimiyyətinə  qarşı  olmuş,  respublika  quruluşunun 
qorunub  saxlanmasının  tərəfdarı  kimi  tanınmış,  ona  görə 
də Sezarla ixtilafa girmişdir. 
Romada vətəndaş müharibəsi dövründə Qaius Yulius 
Sezar  (lat.  Gaius  Iulius  Caesar)  hakimiyyətə  gəldikdən 
sonra  Sisero  dövlət  işlərindən  uzaqlaşmış,  fəlsəfi 
yaradıcılıqla  məşğul  olmuş,  kitablar  yazmışdır.  Ancaq, 
Sezarın öldürülməsindən sonra Romada yenidən vətəndaş 
savaşı  başlamışdır.  O  zaman  Oktavianus  və  Antonius 
hakimiyyətə  iddialı  idilər.  Ona  görə  də,  Sisero  yenidən 
siyasətə  qarışmışdır.  O  hesab  edirdi  ki,  Sezardan  sonra 
Romada  respublikanı  bərpa  etmək  mümkün  olacaqdır. 
Ancaq,  o  zaman  imperatorluq  iddiasında  olan  Antonius 
hakimiyyəti  ələ  almağa  cəhd  etmişdir.  Bu  məqsədlə  o, 
müvəqqəti  olaraq  başqa  iddiaçılar  olan  Lepidus  və 
Oktavianusla  birləşmişdir.  İmperatorluğu  rədd  edən 

---

188 
 
Sisero  isə  Antoniusa  qarşı  çıxış  etmişdir.  Respublikaçılar 
vətəndaş  savaşında  yeniləndən  sonra  Sisero  “xalq 
düşməni”  elan  olunaraq  qəsd  nəticəsində  Antoniusun 
qatilləri tərəfindən öldürülmüşdür (19, 339-340). 
Sisero  öz  əsərlərində  ilk  dəfə  latın  dilində  fəlsəfi 
terminologiya  yaratmışdır. Eyni  zamanda  o,  keçmişdə 
yaşayan alimlərdən və filosoflardan xəbər  vermiş, onların 
fikirlərini  qələmə  almışdır.  Buna  görə  də,  sonralar 
Siseronun  əsərləri  aristotelsonrası  fəlsəfəsinin  çox  dəyərli 
qaynağı  kimi  də  istifadə  edilmişdir.  Bununla  belə  o, 
əsərlərində  təkcə  keçmişdə  yaşayan  filosofların  fikirlərini 
verməklə 
kifayətlənməmiş, 
öz 
fəlsəfəsini 
və 
dünyagörüşünü  ortaya  qoymuşdur.  Ancaq,  onun  orijinal 
fəlsəfi  fikirləri  olmamışdır.  Bir  çox  tədqiqatçılar  onun 
fəlsəfəsinin müxtəlif məktəblərin təlimlərinin qarışığından 
(eklektikadan)  ibarət  olduğunu  və  onu  stoa  məktəbinin 
fəlsəfəsinə  yaxın  olan  fikirləri  ifadə  etdiyinə  görə  stoaçı 
hesab edirlər. 
Siseronun "Natiqlik  haqqında" (lat.  De  oratore)  kimi 
ilk  əsərləri  natiqlik  və  bəlağət  sənətinə  həsr  olunmuşdur. 
Daha 
sonra “Dövlət 
haqqında” (lat. 
De 
republica) 
və “Qanunlar  haqqında”( lat.  De  legibus)  kitablarında 
ictimai  və  siyasi  problemlərə  münasibət  bildirən  Sisero 
Roma  imperiyasının  hakimiyyət  dairələrinin  məmuru 
kimi  çıxış  etmişdir.  Onun  fikrincə  ən  məqsədəuyğun 
hakimiyyət  monarxiya,  aristokratiya  və  demokratiya 
elementlərinin qarışığından ibarət olmalıdır (13, 32). Buna 
politiya  deyilir.  Vətəndaşların  dövlət  quruculuğunda 
iştirak  etməsi  və  öz  iradələrini  bildirməsi  müdrik  və  alim 

---