260
ruhun yüksək hissələrini duyub inkişaf etdirə bilər. Bu isə
ekstaz halında mümkündür. Ekstazda ruh artıq bədənlə
özünü eyniləşdirmir və ondan müstəqil şəkildə varlıq
qazanır. O Vahidə can atır, onunla qovuşur, onda əriyir.
Ekstaza çatmaq üçün mənəvi həyat sürmək lazımdır.
Plotin ruhların köçməsinə də inanırdı.
Plotinin təlimi sonrakı orta əsr Avropa və Yaxın Şərq
fəlsəfi fikrinə çox böyük təsir göstərmişdir. Avqustin,
Boesius, Fərabi, İbn Sina kimi filosofların təlimlərində
Plotinin ideyalarından istifadə edilmişdir. Onun varlıq
haqqında baxışlarını bu və ya digər dərəcədə ən tanınmış
düşünürlər
öz
təlimlərində
tətbiq
edib
inkişaf
etdirmişdirlər.
Başqa tərəfdən Plotinin təlimi sonralar müxtəlif dini-
mistik təlimlərin yaranmasına təkan vermişdir. Yəhudi
(Kabbala), Xristian (İsihazm) və İslam (Təsəvvüf)
mistisizmi ondan bəhrələnərək təlim halına gəlmişdirlər.
Yeni-platonçuluğun Roma məktəbinin daha bir
tanınmış filosofu Porfirius (yun. Πορφύριος, m. 232 – 304)
olmuşdur. O, Plotinin öyrəncisi olmuş, onun həyatını
qələmə almış, əsərlərini (o cümlədən "Enneadalar"ı)
toplamış və yaymışdır. Bundan başqa Porfirius yetmişdən
çox fəlsəfi əsərin müəllifi olmuşdur. Onların çoxusu bizim
zamanımıza gəlib çatmamışdır.
Hal-hazırda
onun
əsərlərindən
ən
tanınmışı "Aristotelin kateqoriyalarına giriş və şərhlər"
kitabıdır. Bu kitabda Porfirius məntiq problemlərinə
toxunurdu. O yazırdı ki, hər bir şey həmin şeyin müəyyən
növünə aiddir. Növlər isə ona yaxın olan növlər və
261
cinsləri təşkil edir. Ancaq, növlər arasında fərqlər vardır.
Buna görə hər bir şeyi cins, növ və növ fərqi xarakterizə
edir. Eyni zamanda, hər bir şeyin ona məxsus, keçici və
təsadüfi olan əlamətləri də vardır.
Sonra Porfirius ümumi şeylərin necə mövcud olması
sualını ortaya qoyur. Yəni növlər və cinslər fərdlərdən
fərqli olaraq varlıqlardır, yoxsa onlar yalnız düşüncənin
məhsuludurlar? Əgər ümumi şeylər düşüncədən kənar
mövcuddurlarsa, onda onların təbiəti nədir: ruhdur yoxsa
materiyadır? Onlar fərdlərin bədənlərində yaşayırlar,
yoxsa onlardan fərqli varlıqdırlar? Beləliklə, orta əsrlərdə
müzakirələr səbəb olan ümumi anlayışların var olub-
olmaması problemini ilk dəfə Porfirius səsləndirmişdir. (6,
5-15)
Porfiriusun ikinci məşhur əsəri "Sentensiyalar"
97
(lat.
Sentenze sugli intellegibili) adlanır. Bu əsərdə Porfirius
ruhun xilas olmasının yolları haqqında fikirlər irəli
sürmüş, bunu da bədəndən ayrılmada, ehtiraslardan
təmizlənməsində və Tanrıya (Əqlə) qayıdışda görmüşdür.
Bədən ruhu saxlaya bilməz, o özü-özünü bədənə bağlayır.
Çünki, o duyğular aləminə yönəlir və özünü onunla
eyniləşdirir. Belə olduqda ruh özünü duyğu orqanları
vasitəsi ilə göstərir. Ona görə ruh bədəndə deyil, bədən
ruhdadır demək daha doğrudur (13, 48-49).
Ruhun Əqlə qayıtması üçün ona özəl bilik olan
“qnosis” lazımdır. Ruh Tanrıdan ayrı da deyil, o hər yerdə
var və eyni zamanda heç yerdə yoxdur. Qnosisə çatan
97
Sentensia (lat.) – nəsihət yönümlü sözdür. Mənası aforizmə çox yaxındır.
262
insan Tanrını hər zaman duyur. Tanrı hər yerdə olsa belə,
o cahil insan üçün yox kimidir.
Öldükdən sonra “qnosisə” çatmayan ruh Tanrıya
qayıtmır, o yenə də özünü duyğular aləminə yönəldir,
kabusa çevrilir və bu yaşam da əslində Aiddir
(cəhənnəmdir) (13, 55-56). Filosoflar isə başqa cür ölür.
Onların ölümü təbii qocalmadan və xəstəliklərdən öncə
baş verir. Bunun üçün onlar ehtiraslardan azad olmalı,
özlərini bədənlə eyniləşdirməməli, öz həqiqi təbiətinə
qayıtmalıdırlar (13, 49). Belə olduğu halda onlar Tanrıya
qovuşurlar.
İnsanların,
tanrıların,
demonların,
heyvanların və bütün canlıların ruhlarının təbiəti birdir.
Porfirius həm də Xeyrin növləri məsələsinə diqqət
yetirmişdir. Onlar ruhun kamilliyə çatması (qnosis) üçün
pillələrdir. Birinci pillə vətəndaşların xeyirləridir. Onları
özündə tərbiyə edənlər mənfi ehtiraslarının qarşısını ala
bilərlər. İkincisi pillə katarsis halına çatmışların xeyirlərdir ki,
bunu ruhu yüksəklərə yönəlmişlər özündə tərbiə edir. Bu
da dünyaya bağlılıqdan uzaqlaşaraq, yüksək ideallara
doğru yönəlməkdir. Üçüncü pillə ruhi xeyirlərdir. Onlar bu
təmizlənməni pozitiv aspektlərlə təkmilləşdirir, ruhu ilk
səbəbə (Tanrıya) yönəldir. Dördüncü pillə isə mənəvi
(yaxud əqli) xeyirdir. O, bütün xeyirlərin ilk obrazını
(paradiqmasını) təşkil edir, bütün xeyir növlərini özündə
birləşdirir. (13, 57)
Porfirius Roma imperiyasında yayılan Xristianlığa
qarşı şiddətli tənqidlərlə çıxış etmiş, bu mövzuya həsr
olunmuş 15 cilddən ibarət “Xristianlara qarşı” (lat. Contra
Christianos) adlı külliyyatını yazmışdır. Bu kitabda
263
Porfirius, Əhdi-Ətiqi və Əhdi-Cədidi çox ciddi elmi tənqidə
məruz qoyurdu. O, ilk dəfə iddia etmişdi ki, Tövratın
müəllifi Musa ola bilməzdi. Onun yazdığına görə
Musanın Tövratı yəhudi məbədi ilə birlikdə Qüdsü ələ
keçirmiş Babil kralı Buhtunnəssarın əskərləri tərəfindən
yandırılmışdır. Yəhudi və xristianlarda olan nüsxələri isə
Musadan 1180 il sonra Ezdra (Üzeyir) yazmışdır (22, 349).
Daha sonra o, "Daniel" kitabının qədim zamanlarda deyil,
Suriya kralı Antioxus Epifanes dövründə (m. ö. 165)
yazılmasına dair dəlillər irəli sürmüşdür (1, 71-83).
Porfirius İncillərdə olan ziddiyyətləri qabarıq şəkildə
ortaya qoymuş və İsanın tanrılaşdırılmasına qarşı çıxış
etmişdir.
Xristianlığın tənqidi kilsə xadimlərinin etirazları ilə
qarşılanırdı. Porfiriusun dəlillərini təkzib etmək üçün
onlar çoxlu kitab yazmışdırlar. Daha sonra təəssübkeş
xristianlar onun “Xristianlara qarşı” külliyyatını 448-ci
ildə tonqallarda yandırmışdılar. Ancaq, onun bəzi
hissələri bizim zamanımıza kilsə xadimlərinin müxaliflərə
qarşı yazdığı rəddiyyə əsərlərində gəlib çatmışdır.
Porfirius dinin tənqidinin fəlsəfi və elmi əsaslarını
qoymuşdur, buna görə də o, dinşünaslıq elminin əsasını
qoyan sələflərindən biri kimi tanınmaqdadır. Onun
metodlarından sonralar bütün din tədqiqatları istifadə
etmişdirlər.
Yeni-platonçuluğun
Roma
məktəbinin
filosoflarından biri Amelius (yun. Ἀμέλιος, lat. Amelius;
III yüzillik) olmuşdur. O, Plotinin öyrəncisi idi və bir çox
zamanımıza çatmayan kitabların müəllifi olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |