121
əsrlərdə miladi VII yüzillikdə bu kitabxananın ərəblər
tərəfindən də yandırılması haqqında əfsanələr də
yayılmışdır. Ancaq bu əfsanələr həqiqəti əks etdirmir,
çünki o zaman kitabxana artıq yox idi.
Miladdan öncə III yüzillikdən başlayaraq Aralıq
dənizi hövzəsini əhatə edən ərazilərdə Romanın nüfuzu
artmağa başlamışdır. Miladdan öncə 265-ci ildə Roma
güclənib bütün İtaliyanı özünə tabe etdirə bilmiş, sonra isə
başqa ölkələrlə uzunmüddətli qanlı savaşlara başlamışdır.
Yüz ildən sonra güclənmiş Roma Kartacanı (Karfageni) və
Makedoniyanı yenərək bütün Aralıq dənizi hövzəsini öz
hakimiyyəti altına almışdır. Miladdan öncə 64-cü ildə
Romalılar Selevkoslar, 31-ci ildə isə Ptolemeuslar
dövlətlərini məğlub edərək onların ərazilərini öz
dövlətlərinə qatmışdılar. Bu olaylardan sonra ellinizm
dövrünə son qoyulmuşdur.
Beləliklə, ellinizm dövründən sonra antik dünyanın
lider mədəniyyət Roma olmuşdur. Təxminən miladi II
yüzillikdə
antik
dünyada
Xristianlıq
yayılmağa
başlamışdır. IV yüzillikdə isə bu din bütün başqa inancları
sıxışdırıb Roma imperiyasının dövlət dininə çevrilmişdir.
Bununla da antik dövrə son qoyulmuşdur.
Ellinizm və Roma dövründə fəlsəfi fikrin inkişafı
davam
etdirilmişdir.
Bu
dövrdə
akademiklər,
peripatetiklər, stoaçılar və başqa fəlsəfi məktəblərin
ardıcılları fəaliyyət göstərirdilər. Görkəmli düşünürlər
yunanların vasitəsi ilə fəlsəfə ilə tanış olmuşdurlar.
O zamanlar filosoflar əxlaqla bağlı problemlərə daha
da çox önəm verilirdilər. Filosoflar artıq şeylərin və
122
olayların mahiyyətinin nədən ibarət olması probleminə
əhəmiyyət vermirdilər. Onları daha çox xeyrə, ərdəmə,
xoşbəxtliyə hansı yollarla çatmağın mümkünlüyü ilə bağlı
məsələlər maraqlandırırdı.
Bir çox fəlsəfi məktəblər həm də müxtəlif mistik və
dini təlimlərin təsiri altına düşmüşdürlər. Bununla belə,
bəzi filosoflar dinlərə və mövhumatlara qarşı çıxış
edirdilər.
Xristianlıq Roma imperiyasında dövlət dininə
çevriləndən sonra bütün fəlsəfi məktəblərin fəaliyyətinə
son qoyulmuşdur.
2.2. Skeptisizm
Skeptisizm (yun. σκεπτικός – araşdıran) ya da
şübhəçilik Ellinizm və Roma dövrünün ən çox yayılmış
fəlsəfi məktəblərindən biri idi. Onun ardıcılları obyektiv
həqiqətin dərk olunmasının mümkünlüyünü şübhə altına
alırdılar (7). Skeptiklər hesab edirdilər ki, iki iddia
yetərincə dəlillərlə əsaslandırılırsa, onda onlardan hansısa
birinə üstünlük verərək onu qəbul etmək olmaz. Bu fikir
də onların təliminin əsasını təşkil edirdi. Aşırı şübhəçilik
aqnostisizmə və nihilizmə
69
yaxınlaşır, hətta onu onların bir
növü kimi dəyərləndirmək də mümkündür.
Skeptisizm fəlsəfəsi ellinizm dövründə quldarlıq
quruluşunun böhranı sonrası yaranmışdır. Onun iki
böyük qolu olmuşdur. Onlardan biri m. ö. IV – III
69
Cəmiyyətdə qəbul edilmiş hər bir dəyərin inkar edilməsidir.
123
yüzilliklərdə Yunanıstanda Pirron, başqası isə miladi II
yüzillikdə
Roma
imperiyasında
Sekstus
Empirikus
tərəfindən yaradılmışdır. Skeptisizmin ideoloji əsasları
daha da qədim təlimlərə əsaslanır. Məsələn, hələ ilk yunan
məktəblərinin nümayəndələri hər şeyin nisbi, keçici və
axıcı olduğunu iddia edirdilər. Bu kimi ideyalar
sofistlərin, eleaçıların, eləcə də Platonvə Demokritin
fəlsəfəsində öz əksini tapmışdır. Ancaq, o zaman bu
ideyalar tam formalaşmamış, təlim kimi yalnız ellinizm
dövründə yaranmış və “skeptisizm” adlandırılmışdır (2,
5-6).
Skeptisizmin yaradıcısı Pirron (yun. Πύρρων, m. ö.
365 – 275) hesab olunur. O Peloponnesus yarımadasının
Elida şəhərindən idi.
Diogenes Laertius Pirronun dünyagörüşü haqqında
xəbər vermişdir (1, 407-420). O hesab edirdi ki, heç bir şey
haqqında qəti iddia yürütmək olmaz, çünki hər bir insan
və ya hər hansı bir varlıq onu fərqli qavrayır (dərk edir və
duyur). Eyni şey biri üçün xeyirli, başqası üçün ziyanlı ola
bilər. Bu da o deməkdir ki, xeyir və şər əslində yoxdur.
Həm də xarici amillər də şeylərin özəlliklərinə təsir edir.
Məsələn, daş suda yüngül olur, havada isə ağırdır. Bu da
o deməkdir ki, onun çəkisi haqqında qəti fikir
yürüdülməz. Buna görə də, dünyanı dərk etmək olmaz.
Belədirsə, onda hər bir iddiaya qarşı onu təkzib edən iddia
yürütmək olar və onların heç biri başqasından üstün
deyildir. Şeylərin təbiətini anlamaq imkansızdırsa, onda
insan da bu barədə düşünməməli və həyatını adətlərlə
gələn qanunlar üzərində qurmalıdır. Pirrona görə insan
124
hər şeyin həqiqi yada yanlış olduğunu təyin edir və o hər şeyin
ölçüsüdür.
Pirron öz fəlsəfəsində xoşbəxtliyin hansı yollarla əldə
olunması probleminə diqqət yetirmişdir. Onun fikrincə
xoşbəxtlik təmkinlik, sakitlik və iztirabların yoxluğu
halıdır, bu da ataraksiya adlanır (5, 406). Bu hala isə
yalnız skeptiklərin dünyagörüşünə yiyələnərək nail olmaq
olar. Pirrona görə xoşbəxt olmaq istəyən insan üç suala
cavab verməlidir:
1. Çevrəmizdə olan şeylərin mahiyyəti nədən
ibarətdir və onların tərkibi nədir?
2. Bizim onlara münasibətimiz necə olmalıdır?
3. Onlara münasibət bildirməyimizdən biz nəyi
qazanırıq? (5, 407)
Birinci suala insan cavab tapa bilməz, çünki hər
hansı şeyin mahiyyəti ya da onun var olub-olmaması
haqqında heç bir iddia yürütmək olmaz. Hər bir iddiaya
qarşı onu inkar edən iddia vardır. Deməli, biz bir şey
haqqında fikir yürüdürüksə, onun həqiqi ya da yanlış
olduğu haqqında heç nə deyə bilmərik.
İkinci suala gəldikdə isə insan heç nəyə birmənalı
münasibət bildirməməlidir. Bu o demək deyil ki, hər hansı
bir şey və ya olay haqqında bizim bilgimiz ola bilməz.
Onlar
haqqında
bizə
duyğularımız
xəbər
verir.
Yanlışlıqlar isə onlar haqqında iddialar ortaya qoyanda
ortaya çıxır.
Üçüncü suala cavab verərkən Pirron deyirdi ki,
xoşbəxtliyi axtaran kəs gərək hər hansı bir şey haqqında
iddia
ortaya
qoymaqdan
çəkinsin.
Bununla
da
Dostları ilə paylaş: |