165
Zenonun ən tanınmış öyrəncilərindən biri Kleantes
75
(yun. Κλεανθης, m. ö. 330 – 232) olmuşdur. O, yeni
ideyalarla çıxış etmiş, müəlliminin irsini yaymış və təbliğ
etmiş, daha sonra stoa məktəbinə başçılıq etmişdir.
Diogenes Laertiusa görə Kleantes çoxlu kitab yazmış,
ancaq onlardan yalnız bəzi fraqmentlər zamanımıza
çatmışdır (1, 325). Kleantes də bəzi digər filosoflar kimi
könüllü olaraq yeməkdən imtina edərək ölmüşdür.
Kleantes panteist olmuşdur. O deyirdi ki, bu dünya
tanrıdır, bəzən isə təbiətin Əqli və Ruhunu da tanrı
adlandırırdı (4, 31). Tanrı bu dünyanı yandırır, sonra isə
dirçəldir. O da, Zenon kimi təbiətə uyğun həyatın
sürülməsini vacib hesab edirdi.
Fəlsəfəni bir tamlıq kimi dəyərləndirən stoaçılar
məntiq məsələlərinə önəm verirdilər. Onların fikrincə
məntiqsiz nə fizikanı (təbiət haqqında elmi), nə də onların
fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən etikanı (əxlaqı) anlamaq
olmaz.
Məntiq elminin inkişafında stoaçıların çox böyük
rolu olmuşdur. Onların fəlsəfəsində məntiq həm natiqlik,
həm də fikirləri əsaslandıran söz və cümlələr haqqında
elmdir.
Stoaçılara görə ilk olaraq duyğu orqanlarının vasitəsi
ilə şeylər haqqında təsəvvür yaranır. Sonra bu təsəvvürlər
insanın ruhunda əks olunur və ağılla təhlil edilərək dərk
edilir. Onlar hesab edirdilər ki, əgər duyğular şeylər
haqqında düzgün (təbiətlərinə tam uyğun) xəbər
75
Rus ədəbiyyatında onun adı Kleanf (Клеанф) kimi səslənir.
166
verirlərsə, onda onlar ruhda da düzgün əks olunurlar.
Duyğular şeylər haqqında onların təbiətlərinə uyğun
olmayan xəbərlər verirsə, onda yanlış təsəvvürlər yaranır.
Yanlışlıq duyğu orqanlarında ola bilən qüsurlar, ağlın
çatışmamazlığı, şeylərin insan duyğularına uyğun
gəlməməsi kimi səbəblərdən ortaya çıxır.
Daha sonra stoaçılara görə insan düşüncəsinin böyük
önəmi vardır. Düşüncə biliyin həqiqi olmasını təsdiq
etməlidir. Düşüncənin duyğular vasitəsi ilə alınmış
bilgilərlə barışması nəticələr ortaya çıxarır. Buna da
katalepsis (yun. κατάληψις) deyilir. Ancaq, insan
düşüncəsi eyni şey haqqında fərqli nəticələr ortaya qoya
bilər. Ona görə insan o şey haqqında hökm verdikdə
onlardan birinə üstünlük verir. Deməli, idrak təkcə bizə
xaricdən gələn bilgilərdən deyil, həm də onlara göstərilən
münasibətimizdən və bizim çevrədəki şeylər haqqında
verdiyimiz hökmlərdən asılıdır. Bu da insanın azad
iradəsidir. Səhv nəticələr onda ortaya çıxır ki, insan
şeylərin mahiyyətinə varmır və onlar haqqında tam
təsəvvür yaratmayaraq o şeylər haqqında hökm verməyə
tələsir. Beləliklə, yalnız həqiqi katalepsis insanı həqiqətə
çatdırır.
Həm də bizim düşüncəmiz daxil olan təsəvvürləri
qavrayır və onlardan ümumi məntiqi nəticələr çıxarır.
Əqlin bu keyfiyyətlərini stoaçılar “Loqos” adlandırmışdır.
Onların fikrincə o həm söz, həm də təfəkkür vasitəsidir.
Məhz, Loqos insanları heyvanlardan fərqləndirir. İnsanda
olan Loqos Tanrıların əqlinə bərabərdir və dünya Əqlinin
167
tərkib hissəsidir. Ancaq, tanrılardan fərqli olaraq insan
səhvlər etməyə meyllidir.
Bundan başqa yanlışlıqların yaranmasında bir başqa
səbəb də vardır. İnsan duyğularla alınmış və düşüncə ilə
qavranılmış şeyləri özünün və cəmiyyətin tətbiq etdiyi
sözlər, cümlələr və hecalarla ifadə edir. Bunlar da o şeyləri
əks etdirən işarələr, simvollar və rəmzlərdir. Yəni bizim
danışdığımız dil özü bir simvollar sistemidir ki, onlarla
biz çevrəmizdəki şeyləri ifadə etməyə çalışırıq. Burada da
bir başqa problem yaranır. Duyğular və düşüncəmiz bizə
şeylər haqqında doğru bilgi verirsə belə, onu işarələrlə
(dillə) düzgün təqdim etmək lazımdır.
İşarələr gerçək şeyləri düzgün əks etdirirsə onda
onun haqqında həqiqi bilik əldə olunur. Belə olmasa (işarə
şeyə uyğun olmasa), şeylər haqqında yanlış təsəvvür
yaranır. Yanlışlıqları həqiqətdən ayıran bilik sahəsini
stoaçılar dialektika adlandırırdılar.
Duyğularla əldə edilən bilik və onun ağıl tərəfindən
qavranılaraq nəticələr ortaya çıxarması elmi bilik deyil,
yalnız onun mənbəyidir. Elmi biliyin meyarı isə hər şeyin
sübuta yetirilməsidir
76
.
Stoaçılara görə hər bir şey haqqında həqiqətə
dayanan mülahizə və fikir məntiqi silsilə ilə başqa şeyin
həqiqiliyindən doğmalıdır. Ona görə də müdriklik yalnız
kataleptik təsəvvürlərlə düşüncənin razılıqda olması
76
Burada qeyd edilməlidir ki, müasir dövrdə də elmi biliyin meyarı məhz
iddia olunan problemlərin yoxlama yolu ilə sübuta yetirilməsidir. Bu da
pozitivizmin əsasını təşkil edir. Göründüyü kimi, zamanımızın elmi
metodunun əsasları da antik dövrdə formalaşmışdır.
168
demək deyildir. Müdriklik doğru nəticələrin əldə
edilməsidir. Müdrikliyi çevrədəki şeyləri işarə edən
sözlərin o şeylərə uyğun olub-olmamasını təyin etməklə
əldə etmək olar. Deməli həqiqətə çatmaq üçün şeylərin
təbiətinə uyğun olan söz və cümlələr tapmaq lazımdır.
Belə olmazsa, onda həqiqət açılmaz. Beləliklə, bütün
yanlışlıqların kökündə ikimənalı sözlər durur. Onların
araşdırılıb ortalıqdan qaldırılması isə müdrik insanın
vəzifəsidir.
Fizika sahəsində stoaçılar hesab edirdilər ki, yalnız
cisimlər vardır, boşluqlar isə yoxluqdur. Hər bir cismin
substansiyası vardır, bu da ilk materiyadır. Dünya isə 4
ünsürdən – od, hava, su və yerdən – ibarətdir.
Heraklit kimi stoaçılar da hesab edirdilər ki,
dünyanın əsasında od durur. Ondan hər şey yaranır və
ona doğru qayıdır. Onlara görə iki başlanğıc vardır:
birincisi passiv materiya, ikincisi isə onu hərəkətə gətirən
Loqosdur (əql, tale). Loqos tanrı kimi də anlaşıla bilər. Hər
iki başlanğıc əbədidir, yaradılmayıb və məhvedilməzdir.
Ancaq, Aristoteldən fərqli olaraq stoaçılar tanrını
materiyadan ayırmır və onları vəhdətdə təsəvvür
edirdilər. Beləliklə, stoaçılar Aristotelin dualizmini (tanrı
və materiya ikiliyini) qismən aradan qaldırıb, daha da çox
monizmə
77
meylli idilər. Həm də onlara görə tanrının
varlığı bir abstraksiya, nisbilik kimi qəbul edilir. O eyni
zamanda, dünyanın Əqli və toxumudur.
77
Monizm (yun. μόνος – vahid) – dünyada mövcud olan çoxluğun əslində
vahid bir başlanğıcın hissəcikləri olması haqqında fəlsəfi təsəvvürdür.
Dostları ilə paylaş: |