Azərbaycan Dövlənt İqtisad universiteti
Sərbəst iş №2
Ad:
Soyad:
Fakültə:
Qrup:
Kurs: 1
Fənn: Ətraf mühitin iqtisadiyyatı
Müəllim:
Sərbəst işin adi: Ətraf mühitdən istifadənin elmi-nəzəri məsələləri və imkişafının əsas mərhələləri
Təbiətdən istifadə məhsuldar qüvvələrin formalaşması və inkişafı, təbiətlə
cəmiyyət arasında münasibətlərin yaranmasının əsas prinsiplərini müəyyənləşdirir.
İqtisadi və sosial coğrafiyanın predmeti, məqsəd və vəzifələri də məhz bu
problemlərin araşdırılması, təbiətdən səmərəli istifadə etməklə əhalinin artan
tələbatını öyrənməsi, həyat səviyyəsinin daim yaxşılaşdırılmasına öz töhfəsini
verməsidir. Təbiətdən istifadə yollarının öyrənilməsi təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı
münasibətinin mahiyyətinin aşkarlanması, təbii resurslardan istifadə yollarının
təkmilləşdirilməsi deməkdir.
Elm və texnikanın sürətli inkişafı şəraitində təbiətdən olduqca səmərəli istifadə
etmək insan cəmiyyətin qarşısında ən mühüm problemə çevrilmişdir. Bu problemin
yaranması və həlli də məhz cəmiyyətdən, onun intellektual səviyyəsindən asılıdır.
Təbiət insan cəmiyyəti formalaşana qədər də mövcud idi. Təbii komponentlər
arasında qarşılıqlı əlaqə daim olmuş və vahid coğrafi təbəqə yaranmışdı, hal-hazırda
da insandan asılı olmayaraq mövcuddur. Sadəcə olaraq insan bu təbii
komponentlərdən öz mənafeyi üçün istifadə edir. Təbii komponentlər planetar olub,
coğrafi yerləşməsinə görə bütöv təbəqələri əhatə edir. Planetimizin ayrı-ayrı coğrafi
təbəqələri cəmiyyətin mənimsəməsi baxımından – litosfer (dağ süxurları), hidrosfer
(su), atmosfer ( oksigen, karbon və digər qazlar), biosfer (bitki və heyvanat aləmi)
kimi dəyərləndirilir və istifadə edilir. İnsanlar da bioloji varlıq kimi biosferə daxildir,
onun komponentidir, lakin təbii qanunlardan tam asılı deyildir. O, daha çox
cəmiyyətin qanunlarına tabedir. Buna baxmayaraq cəmiyyət eyni zamanda təbiətdən
asılıdır, onun qanunlarına qismən tabedir, lakin təbiəti dəyişməyə, onu bildiyi kimi
istifadə etməyə meyllidir. Ona görə də təbiətdən səmərəli istifadə etmək üçün
cəmiyyət bütün təbiət elmlərindən, elmlər sintezindən daha bacarıqla istifadə etməyi
öyrənməlidir.
Cəmiyyətin təbiətə, coğrafi mühitə təsiri durmadan artır. Unutmaq olmaz ki,
coğrafi mühit böyük təbii məhsuldar qüvvələrə malikdir və bu qüvvələri öyrənmək
təbiətdən səmərəli istifadə etmək üçün olduqca vacibdir. Təbii məhsuldar qüvvə-lərə
təbii resurslar və mənimsəmənin təbii şəraiti aiddir. Təbii resurslar planetimizin
insanlar tərəfindən mənimsənilə bilən ayrı-ayrı xarici təbəqələrinin komponentləridir.
Bura müxtəlif faydalı qazıntılar, bioresurslar, təbii enerji mənbələri və s. aiddir.
Təbii mühit təbii resursların mənimsənilməsi üçün zəruri olan coğrafi mühitin
elementləridir. Bura insanın nəfəs alması üçün oksigen, günəş istiliyi və işığı,
rütubətlilik, yağıntılar, göllər, çaylar, relyef, bioloji varlıqların inkişafı üçün torpaq
örtüyü və s. aiddir.
Təbiətin mənimsənilməsi istehsal vasitələri ilə daha sıx əlaqədədir və bu elm
və texnikanın inkişafı üçün əlavə stimuldur. Müasir dünyada elm, elmi-texniki-
tərəqqi qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də məhz elmin məhsuldar
qüvvəyə çevrilməsidir. Cəmiyyətin elmi – intellektual səviyyəsi artdıqca, yeni-yeni
istehsal vasitələri istehsal etdikcə təbiətə təsiri daha da artır, təbiətdən istifadəni
“dərininə” və “eninə” doğru təkmilləşdirir, əhalinin artan tələbatını ödəmək üçün
istehsalın artım imkanını genişləndirir.
Təbiətdən istifadənin sürətli inkişafının baş verdiyi ərazilər ayrı-ayrı dövrlərdə
müxtəlif olmuşdur. Əgər ilkin dövrlərdə cəmiyyət və onun mənimsəmə imkanı
təbiətdən çox asılı idisə, cəmiyyətin sonrakı tarixi ərzində o tez-tez dəyişmişdir.
Həmçinin tarixi dövrlər ərzində coğrafi mühitdə baş verən dəyişiklikləri də nəzərə
almaq lazımdır. Belə ki, son buzlaşma həm insanların inkişafına, həm
məskunlaşmasına, həm də təbiətə təsirində ciddi izlər buraxmışdır. Digər tərəfdən
insanlar bir sıra təbii hadisələri və təbii kompleksləri dəyişərək mənimsəmənin
coğrafi mühitini dəyişir, təbiətin tarixi gedişini sürətləndirir. Dəyişən təbiət də öz
növbəsində məhsuldar qüvvələrə, mənimsəmənin formasına öz təsirini göstərir.
Elmin, texnikanın köməyi ilə səhralaşmanın qarşısı alınır, kanallar, kollektorlar,
irriqasiya sistemləri yaratmaqla təbii landşaft antropogen landşaftla əvəz edilir. Bütün
bunları həyata keçirərkən nəzərə alınmalıdır ki, təbii komponentlərin dəyişməsi
insana neçəyə başa gələcək, bu dəyişmələr mənimsəməyə nə verəcək və dəyişkənliyə
sərf olunan vəsait nə qədər vaxta ödəniləcəkdir. Həmçinin təbiətə təsir hansı mənfi
hallara gətirib çıxara bilər və əks təsir nə vaxt və ya hansı miqyasda özünü göstərə
bilər. Müasir dövrdə təbiətdən istifadənin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi,
təbiətin qorunması və ekoloji problemlərin yaranmaması ön planda olmalıdır.
Əhalinin artımı təbii sərvətlərə olan əlavə təsiri gücləndirir və ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsini artırır. Burada əsas problem əhalinin maksimal miqdarında deyil, bu miqdarın mövcud sərvətlərə necə münasibətdə olmasından ibarətdir. Dünya əhalisinin sürətlə artması nəticəsində əmələ gələn ehtiyatcların ödənilməsi üçün yeni-yeni təbii ehtiyatlar cəmiyyətin istifadəsinə verilir, kənd təsərrüfatı sənayeləşir və intensivləşdirilir. Elmi texniki tərəqqi bir tərəfdən insanın təbiətdən asılılığını minimuma endirir, digər tərəfdən isə ekoloji sistemdə mənfi iz buraxır. Ümumiyyətlə, insan dünyada bu günə kimi mövcud olan yeganə varlıqdır ki, daima təbiətlə münaqişə aparmış və aparır. Bəli, biz insanlar təbiətin tərkib hissəsiyik ancaq təbiətin bir çox qanunlarına qarşı çıxırıq. Belə ki, təbiətdə milyon illər davam edən tullantısız mübadilə proseslərindən və ziyansız maddələr mübadiləsi dövranı qanunlarından kənara çıxmışıq. Bundan başqa, təbiətə xas olan təbii sərvətlərdən “qənaətlə” istifadə prinsipləri müasir insanlar tərəfindən qorunmamışdır. Məsələn, son bir milyard ildə yaranan təbii sərvətlər son 90-120 ildə insanlar tərəfindən istifadə olunmuşdur. İnsanın ekoloji böhranla üzləşməsi təbii sərvətlərdən kortəbii istifadə olunması sayəsində yaranmışdır. Akademik S.S.Şvars göstərir ki, biosfer həyat üçün zəruri olan elementlərin optimal nisbətini milyon illərlə sabit saxlamış, lakin bir neçə onillik ərzində insan bu tarazlığı poza bilmişdir. Bu isə ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb olub. Ekoloji problemlər hazırda bəşəriyyətin ən böyük qlobal problemidir. Bu gün bu ekoloji problemlərin həllində hamı iştirak etməlidir. Heç kimin bu işdən kənarda qalmağa mənəvi haqqı yoxdur. Ekoloji problemlər təbiətdən düzgün istifadə edilməmənin nəticəsidir. Biz biosfer təliminin banisi V.İ.Vernadskinin insan 1 dəqiqə də olsun belə biosfersiz yaşaya bilməz sözlərini unutmamalıyıq. Təbiətdən istifadə dedikdə təbii-resurs potensialının istismar edilməsinin və onun qorunub saxlanmasının bütün növlərinin məcmuu nəzərdə tutulur. Demək təbiətdən istifadə dedikdə aşağıdakı anlayışları nəzərdə tutmalıyıq. Təbii şəraitin istifadəsi və mühafizəsi;. Təbii resursların çıxarılması, emalı, onların bərpası və təkrar istehsalı. Təbii sistemlərin ekoloji balansının saxlanması, təkrar istehsalı və səmərəli dəyişdirilməsinin təmin edilməsi. E.F.Yusifov ətraf təbii mühitin faydalı xüsusiyyətlərinin insan tərəfindən istifadə imkanlarını təbiətdən istifadə kimi izah etmişdir. Əgər bu xüsusiyyətləri iqtisadi, sağlamlıq və mədəni xüsusiyyətlər olaraq 3 qrupa ayırsaq, onda təbiətdən istifadə iqtisadi, mədəni və ekoloji sağlamlıq kimi 3 formada özünü büruzə verir. Təbiətdən istifadəni torpaqdan istifadə, yerin təkindən istifadə, heyvanat aləmindən istifadə, atmosfer havasından istifadə kimi müxtəlif qruplara ayıra bilərik. Təbii vasitələr isə öz növbəsində bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, su içmək üçün, həmçinin hidroenerji mənbəyi kimi və nəqliyyat vasitəsi kimi məişətdə istifadə edilir. Meşədən oduncaq mənbəyi, istirahət yeri, otlaq, giləmeyvə, dərman bitkiləri toplamaq və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir
Dostları ilə paylaş: |