Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

Göllü  kəndinin  əhalisinin  qəbirüstü  xaçlara  və  oyma  yazılara 

görə  xristian  məzarlığı  saydığı  qədim  qəbiristanlığı  yerlə  yek­

san  etmişdilər.  Halbuki  həmin  xaçlar  erməni  xaçlarına,  hərf­

lər  isə  erməni  əlifbasının  hərflərinə  bənzəmirdi.  Mütəxəssis 

alimlər  və  Amasya  Rayon  Kommunist  Partiyasının  təbliğat  və 

təşviqat  şöbəsinin  müdiri  Armais  Arutunyan  məzarlardan  in­

san  cəsədinin  qalıqlarını  çıxarıb  onların  antropoloji  xarakteris­

tikasını  öyrənirdilər.  Bir  müddətdən  sonra  qəbirüstü  abidələri 

tamamilə  dağıdıb  yerlə  yeksan  etdilər.  Sakinlərin  «Siz  niyə  öz 

əcdadlarınızın  məzarlarını  dağıdırsınız»  sualına  A.Arutunyan 

cavab  verirdi  ki,  bunlar erməni  məzarları  deyildir.  Albaniyanın 

qeyri-erməni  xristian  izləri  bax  beləcə  məhv  edilirdi.

Azərbaycanın,  o  cümlədən  Qarabağın  xristian  memarlığı 

abidələri  artıq  özlüyündə  sübutdur  və  alban  tarixçiləri  Moisey 

Kalankatlının  və  Kirakos  Qandzakskinin  əsərləri  onların  etnik 

və  mədəni  mənsubiyyətini  təsdiq  edir.  Bu,  alban  çarlarının 

və.  knyazlarının  tikdirdiyi  abidələrdir.  Onların  arasında  Alba­

niya  çarı  Mömin  Vaçaqanın  ucaltdığı  ilkin  dövrə  aid  xristian 

məbədlərinin  dağıntıları  da  vardır.  Moisey  Kalankatlının  yaz­

dığına  görə,  çar  Mömin  Vaçaqan  «ilin  günlərinin  sayı  qədər» 

kilsə  tikdirmişdi.  Knyaz  Cavanşir  də  çoxlu  memarlıq  abidəsi 

tikdirmişdi.  Onlar  XII-XIII  əsrlərdə,  Alban  knyaziığının  yüksə- 

işi  dövründə  ucaldılmışdı.  Xaçen  knyazlığı  onların  arasında 

xüsusilə  seçilirdi.  Bu  nəslin  nümayəndəsi  Həsən  Cəlal  qısa 

müddət  ərzində  alban  knyaziıqlarını  birləşdirə  bilmiş  və  Alba­

niya  çarı  adını  qazanmışdı.  Onun  tikdirdiyi  Gəncəsar  məbədi 

Albaniya  katolikosluğunun  mərkəzinə  çevrilmişdi.  Xudavank 

monastır  kompleksi  Albaniyanın  Xaçen  knyazları  Böyük  Hə­

sən,  onun  oğlu  Vaxtanq  və  «böyük  bəylərbəyi  l<ürd»iin  qızı 

Arzu  Xatun  tərəfindən  tikdirilmişdi.

Müqəddəs  Yelisey  monastırı  Albaniya  maarifçisinin  adını 

daşıyırdı.  O,  alban  hökmdarı  Mömin  Vaçaqanın  hakimiyyəti 

dövründən  mövcuddur  və  onun  məzarı  da  elə  burada,  kiçik

42

---

kilsələrdən  birində  yerləşir.  Anım  monastırı  Xatiravank  daha 

,  bir  alban  knyaz  ailəsinin  məqbərəsi  kimi  tikilmişdir.  Qara­

bağın  bu  və  digər  monastırlarının  və  kilsələrinin  tarixi  çox 

qədim  keçmişdən  1836-cı  ilə  -   Gəncəsar  katolikosluğu  ləğv 

edilənədək  Qafqaz Albaniyasının  tarixi  ilə  sıx  bağlıdır.  Onların 

baniləri  alban  hökmdarları  və  knyazlarıdır.  Onların  adları  da 

açıq-aydın  etnik  mənsubiyyətindən  xəbər  verir.  Erməni  tədqi­

qatçısı  S.Lisitsyan  etiraf  etməli  olmuşdur  ki,  «Dağlıq  Qaraba­

ğın  müasir  monastırlarının  adlarından  görünür  ki,  sırf  erməni 

müqəddəslərinin  burada  fəaliyyəti  çox  zəif  olmuşdur».  Hətta 

XX  əsrdə  Qarabağın  xristian  əhalisi  erməniləşdiriləndən  sonra 

da  burada  sırf  erməni  müqəddəsləri  anılmırdı.  Təbii  ki,  daha 

erkən  əsrlərdə  Qarabağda  erməni  müqəddəslərinin  adına  tiki­

lən  monastırlar  və  kilsələr,  ümumiyyətlə,  yox  idi.  Alban  mo­

nastırları  və  kilsələri  ümumxristian  və  ya  yerli  alban  müqəd­

dəslərinin  şərəfinə  tikilirdi  ki,  bu  da  onları  erməni  məbədlə­

rindən  fərqləndirirdi.

Bu  gün  ermənilərin  işğal  etdikləri  torpaqlarda  mədəni  ter­

ror  həyata  keçirilir.  Separatçılar  tarixi-memarlıq  qoruğu,  orta 

əsrlərə  aid  Azərbaycan  şəhəri  Şuşanı  dağıtmışlar.  Burada  məs­

cidlər,  XVIII-XIX  əsrlərə  aid  evlər,  mülki  və  müdafiə  tikililəri 

dağıdılmışdır.  İşğal  zonasında  mülki  memarlığın  nadir  nümu­

nələri  -   Araz  çayı  üzərində  Xudafərin  keçidində  on  bir  və  on 

beş  tağlı  körpülər  qalmışdır.  Çoxsaylı  məscidlər,  o  cümlədən 

görkəmli  Azərbaycan  memarı  Kərbəlayı  Səfixan  Qarabağinin 

tikdiyi  məscidlər,  körpülər,  hamamlar,  xatirə  tikililəri,  XII-XIII 

əsrlərə  aid  Məlik  Acar,  XIV  əsrə  aid  Mir  Əli,  XIV  əsrə  aid  Xa­

çın  Dorbatlı,  XIII  əsrə  aid  Şeyx  Baba,  XVII  əsrə  aid  Pənah  xan 

məqbərələri  və  başqaları,  həmçinin  azərbaycanlıların  qəbiris­

tanlıqları  dağıdılmışdır.  Bütün  bunlar  mədəni  terrorun  və  işğal 

olunmuş  ərazilərdə  azərbaycanlıların  izlərinin  məqsədyönlü 

şəkildə  məhv  edilməsinin  nəticəsidir.

43

---

Əgər  islam  abidələrinə  qarşı  terror  siyasəti  yeridilirsə,  Azər­

baycan  mədəni  irsinin  digər  hissəsi  -   Qafqaz  Albaniyasının 

xristian  abidələri  ya  dağıdılır,  ya  da  erməniləşdirilir.  Alban 

knyazlarının  tikdirdiyi  və  Qafqaz  Albaniyasının  tarixi  ilə  bağ­

lı  xristian  məbədləri  və  monastır  kompleksləri  «ermənilərin- 

ki»  olur.  Erməni  tədqiqatçıları  bu  abidələr  üzərində  onların 

erməniləşdirilməsinə  yönəldilmiş  «bərpa»  işləri  aparırlar.  Bu 

işlər  işğal  olunmuş  ərazilərdə,  başqalarına  məxsus  abidələr 

üzərində  və  Azərbaycan  alimlərinin  iştirakı  olmadan  aparıldı­

ğı  üçün  qanunsuzdur.  Bu  abidələrdən  alban  mədəniyyətinin 

izləri  silinir.  «Bərpa»  işləri  adı  altında  saxtalaşdırma  aparılır 

və  alban  Qarabağ  memarlığının  səciyyəvi  xüsusiyyətləri  məhv 

edilir.  Təəssüf  ki,  bu  işlərə  bəzən  əcnəbi  mütəxəssislər  də 

cəlb  olunurlar.  İşğalçıların  fikrincə,  əcnəbilərin  iştirakı  onların 

uydurmalarına  «elmi  həqiqət»  gətirəcəkdir.

Ermənilər  (haylar)  XV  əsrin  ortalarınadək  Cənubi  Qafqaz­

da,  demək  olar  ki,  yaşamırdılar.  1441-ci  ildə  Qaraqoyunlu­

lar  türk-Azərbaycan  dövlətinin  hökmdarı  Cahan  şah  erməni 

katolikosluğunun  mərkəzini  əhalisi  tamamilə  türklər  olan  İrə­

van  yaxınlığındakı  Kilikiyanın  Sis  şəhərindən  qədimdə  alban 

monastırı  olmuş  Üçkilsə  monastırına  (yaxud  Uç  MCiədzinə) 

köçürmüşdür.  Sonralar  ermənilər  Üç  Mıiədzin  adını  dəyişərək 

«Eçmiədzin»  kimi  ifadə  etmişlər.  Erməni  dilində  bu  sözün  heç 

bir  mənası  yoxdur  (təbii  ki,  hər  hansı  erməni  sözünü  ona  uy­

ğun  dəyişməsələr).  Halbuki  Azərbaycan  türkcəsində  bu  sözün 

mənası  «üç  ınüəzzin»dir  («mııəzzin»  ərəbcə  azan  oxuyan  de­

məkdir).  Matenadaranda  saxlanılan  orta  əsr  sənədlərində  mə­

bədin  adı  məhz  «Üçkilsə»  kimi  xatırlanır40.  Erməni  katolikoslu­

ğunun  Üçkilsəyə  köçürülməsi  ilə  erməni  missionerləri  buraya 

üz  tutdular.  Onların  Cənubi  Qafqazda  nüfuzlarını  artırmaq 

imkanı  yaranmışdı.  Tezliklə  monastırın  özü  ermənilərin  dini 

mərkəzinə  çevrilmişdi.  Bu  torpaqların  XIX  əsrin  birinci  yarısın­

da  Rusiyaya  birləşdirilməsinədək  Cənubi  Qafqazda  Üçkilsənin 

hüdudlarından  kənarda  çox  cüzi  erməni  var  idi.

44

---