Əsasən türk əhalinin yaşadığı Cənubi Qafqaza köçənədək
haylar Van gölü ətrafında yaşayırdılar. Elə buraya da onlar
Balkanlardan köçüb gəlmişdilər. Qədim yunan tarixçisi He
rodot yazırdı ki, ermənilərin əcdadları Frigiya torpaqlarından
köçürülmüşlər41. Bu faktı erməni alimləri özləri də etiraf edir
lər. «Erməni xalqının tarixi» kitabının redaktoru M.Q.Nersisyan
yazır: «Dəniz xalqları»nın məşhur böyük köçürülmə dövründə
(eramızdan əvvəl XIII-XII əsrlər) ermənilər Balkanlardan onlara
qohum olan frakiya-frigiya tayfaları ilə birlikdə Kiçik Asiyaya
gəlmişlər»42. A.Pastrmaçyan da bununla razıdır. O hesab edir
ki, hind-Avropa mənşəli frigiya tayfalarından biri kimi erməni
lərin Balkanlardan Kiçik Asiyaya köçməsi elm aləmində qəbul
olunmuş faktdır43. Doğrudur, onun fikrincə, bu, 6 əsr gec -
eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdə baş vermişdir. Bunu tədqiqat
çıların əksəriyyəti etiraf edir.
Görkəmli rus şərqşünası İ.M.Dyakonov yazırdı ki, «erkən
erməni dilinin daşıyıcıları Erməni yaylasına əkinçiliklə məşğul
olan köçəri maldarlar kimi gəlmişdilər. Onlar sinifli cəmiyyət
dən xəbərsiz idilər, yaylanın təbiəti və erkən sinifli cəmiyyətin
sosial şərtləri ilə isə o zaman hələ erməni dilinə keçməmiş
avtoxtonlardan tanış olurdular (Bax: Дьяконов И.М. К преды
стории армянского языка (о фактах, свидетельствах и логике).
ИФЖ, 4, 1983, стр. 166).
Ermənistan prezidentinin tamamilə cəfəng, elmi və tarixi
faktlarla heç bir əlaqəsi olmayan bəyanatında deyilir ki, «Qa
rabağ əhalisi m inilliklər boyu guya «yalnız ermənilərdən» iba
rət olmuş, «türk-müsəlman» köçəri tayfaları isə yalnız XVIII əs
rin ikinci yarısında buraya köçməyə başlamışlar. Onların sayı
ötən əsrin əvvəllərində əhalinin ümumi sayının yalnız 5 faizini
təşkil edirdi». İnandırıcı çıxsın deyə Sarkisyan hansısa müəm
malı «XVIII əsr rəsmi türk mənbələri»nə əsaslanmışdır. Təbii
ki, elmə zidd bu cəfəngiyatın müəllifi məhz hansı mənbələri
45
nəzərdə tutduğunu dəqiqləşdirməmişdir, çünki ermənilərin ta
rixin saxtalaşdırılması laboratoriyalarında belə mənbələr yox
dur. Əslində, türk arxivləri bunun əksini sübut edir. 2009-cu
ilin noyabrında Türkiyə Nazirlər Kabineti yanında Mərkəzi
Dövlət Arxiv İdarəsi 660 səhifəlik arxiv materiallarından iba
rət «Qarabağ Osmanlı sənədlərində» kitabını nəşr etdirmişdir.
Kitab «Siyasi, hərbi və diplomatik münasibətlər» və «Köçmə»
hissələrindən ibarətdir. Kitabda arxiv materialları əsasında er
mənilərin Qarabağa köçməsinə dair sübutlar gətirilir. Osmanlı
arxivlərində Qarabağda ermənilərin olmasını xatırladan heç
bir sənəd yoxdur. Bütün sənədlərdə söhbət ermənilərin Qara
bağda XVII-XIX əsrlərdə məskunlaşması prosesindən və əhali
nin etnik tərkibinin dəyişməsindən gedir.
Sarkisyanın «kəşfi», yumşaq desək, erməni tarixçilərinin
yazdıqları ilə uyğun gəlmir. Məsələn, Corc Burnutyan yazır:
«Bir sıra erməni mənbələri 1830-cu illərdən sonrakı statistika
dan danışarkən İran hakimiyyəti dövründə Şərqi Ermənistan
da ermənilərin sayını düzgün göstərmir və onların əhalinin
ümumi sayının 30-50 faizini təşkil etdiklərini bildirirlər
Sarkisyan ermənilərin ümumi əhalinin 95 faizini təşkil etdiyini
deyir!). Həqiqətdə isə, rəsmi statistika məlumatlarına görə, rus
işğalından sonra ermənilər Şərqi Ermənistanda ümumi əhali
nin güclə 20 faizini, müsəlmanlar isə 80 faizdən çoxunu təşkil
edirdi. İstənilən halda Rusiya istilasınadək ermənilər burada
heç vaxt çoxluq təşkil etməmişlər. Kameral siyahıyaalma Şər
qi Ermənistanın bir neçə mahalında ermənilərin çoxluq təşkil
etməsini göstərir. Bu dəyişiklik artıq 35 mindən çox müsəl
manın həmin bölgədən mühacirətindən sonra baş vermişdir.
Beləliklə, İran administrasiyası illərində heç bir dairədə er
mənilərin çoxluq təşkil etməsini sübuta yetirən sənəd yox
dur. Çox güman ki, ermənilərin yerli səviyyədə çoxluq təşkil
etdiyi yeganə yer Qərbibasar mahalı idi. Burada Üçkilsə (Eç-
miədzin) erməni dini mərkəzi yerləşirdi. 1832-ci ildə minlərlə
46
müsəlmanın köçürülməsi, İrandan və Osmanlı imperiyasından
57 min erməni immiqrantın gəlməsi ilə xristian əhalinin sayı
xeyli artmış və müsəlmanlara bərabər olmuşdur. Yalnız rus-
türk müharibəsindən sonra 1855-56-cı və 1877-78-ci illərdə
Osmanlı imperiyasından daha çox erməni köçüb gələndən,
buradan isə daha çox müsəlman köçüb gedəndən sonra ermə
nilər, nəhayət, çoxluq təşkil etməyə başladılar. Hətta bundan
sonra da XX əsrin əvvəlləriədək İrəvan şəhəri, əsasən, müsəl
man şəhəri olaraq qalırdı»44.
Burnutyanın misal gətirdiyi statistik məlumatlara görə, 1826-
1832-ci illərdə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarında müsəlmanla
rın sayı təxminən dörddə üç dəfə azalmışdı. Ermənilərin sayı
isə köçkünlərin hesabına 3,5 dəfə artmışdı. Burnutyan daha
sonra qeyd edir: «Statistikadan görünür ki, Rusiya istilasına-
dək ermənilər Şərqi Ermənistan əhalisinin təxminən 20 faizini,
müsəlmanlar isə 80 faizini təşkil edirdilər. Rusiya ilhaqından
sonra İrandan və Osmanlı imperiyasından bura 57 min erməni
immiqrant gəlmiş, 35 min müsəlman Şərqi Ermənistanı tərk
etmişdi. 1832-ci ildə ermənilər ümumi əhalinin yarısını təşkil
edirdilər»45.
Rusiyanın statistik məlumatlarına görə, Türkmənçay müqa
viləsi bağlanana qədər Qarabağ xanlığında ermənilər daha
az idi. İsveç müəllifi Svante Kornelə görə, «Rusiyada keçiri
lən siyahıyaalmaya əsasən, 1823-cıi ildə ermənilər Qaraba
ğın ümumi əhalisinin 9 faizini (qalan 91 faiz müsəlman kimi
qeyd olunmuşdu), 1832-ci ildə 35 faizini, 1880-ci ildə isə artıq
üstünlük təşkil edirdilər - 53 faiz»46.
1928-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra
ermənilərin İrandan, Osmanlı imperiyasının şərq əyalətlərin
dən İrəvan, Naxçıvan və Qarabağa kütləvi köçürülməsi baş
landı. Əməliyyata rus diplomat və şairi Aleksandr Qriboyedov
rəhbərlik edirdi. O, «Ermənilərin İrandan bizim vilayətlərə
köçürülməsi haqqında qeydlər» adlı yazısında göstərirdi: «Er
47
Dostları ilə paylaş: |