girirdilər. 1724-cü ilin oktyabrında I Pyotr ələ keçən torpaqlara
ermənilərin köçürülməsinə imkan verən sərəncam imzaladı.
Bu sərəncamda bütün vasitələrdən istifadə etməklə «ermənilə
rin və digər xristianların müsəlman torpaqlarına» köçürülməsi
bir vəzifə olaraq irəli sürülürdü. Azərbaycan və Gürcüstan əra
zilərində erməni dövləti yaratmaq məsələsi ilə o vaxt Şəmir-
yan adlı bir erməni məşğul olurdu. Onun qurduğu plana görə,
yaradılacaq dövləti erməni çarı idarə etməli, onun Peterburqda
rəsmi nümayəndəliyi olmalı, yeni çarı müdafiə etmək üçün isə
6 minlik rus qoşunu 20 il ərzində bu ərazilərdə qalmalı idi...
1725-ci ildə I Pyotrun ölümündən sonra ruslar Xəzəryanı
bölgələri tez-tələsik tərk etməli oldular. Doğrudur, bu gediş
həmişəlik olmadı, onlar müəyyən vaxtdan sonra yenidən qa
yıtdılar, amma hələlik ermənilər XVIII əsrin əvvəllərində Azər
baycan torpaqlarında özlərinə dövlət yaratmaq istəklərinə çata
bilmədilər.
Təxminən 100 il sonra - 1827-ci ildə İrəvan xanlığının işğal
olunması ilə vəziyyət yenidən ermənilərin «xeyrinə» dəyişdi...
Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın ruslar tərəfindən zəbt
olunması ardıcıllığına və o dövrdə baş verən ictimai-siyasi
proseslərə nəzər salaq. Çünki bütün bu hallar ermənilə
rin düşünülmüş şəkildə həmin ərazilərə yerləşdirilməsi, kö
çürülməsi ilə müşayiət olunurdu:
1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan, Qazax və Şəmşəddin sultan
lıqları, 1803-cü ildə Car-Balakən camaatı rusların işğalçı sifət
lərini görür.
1804-
cü ildə Gəncə ələ keçir, Cavad xan və oğlu şəhid
olurlar. Gəncə ilə bərabər Samux sultanlığı da zəbt olunur.
1805-
ci ildə Qarabağ xanlığı, 1806-cı ildə Bakı, Quba və
Şəki xanlıqları, 1809-cu ildə Lənkəran xanlığı rus qoşunları
tərəfindən ələ keçirilir.
Rus hökuməti müsəlman əhaliyə inanmadığı üçün işğa
lı başa çatdıran kimi Azərbaycan torpaqlarına xristianları kö
73
çürməyə başladı. Hətta 1819-cu ildə uzaq Almaniyadan yüz
lərlə alman ailəsi Qarabağın şimalına köçürülmüşdü...
Vəziyyətin mürəkkəbliyi rusları ehtiyatlı olmağa və hələlik
yerli ənənələri və maraqları nəzərə almağa məcbur edirdi.
Eyni zamanda, Rusiya hakim dairələri o dövrdə Azərbaycana
dair siyasətində daha çox ermənilərə arxalanır, onlara üstünlük
verirdi. 1905-ci ildən başlayaraq İrandan və digər regionlardan
Azərbaycana, ilk növbədə Qarabağa ermənilər köçürülürdü.
Artıq 1810-cu ildə, rusların verdiyi rəsmi məlumatlara görə,
Qarabağda yaşayan 12.000 ailənin 9.500-ii (79%) azərbay
canlı, 2.500-ü (21%) erməni idi» (Quram Marxuliya. Ermənilər
Ermənistan axtarışında. Tbilisi, 2010).
1823-cü ildə general Yermolovun göstərişi ilə Qarabağda
yaşayan əhalinin vergi mükəlləfiyyəti müəyyənləşdirildi. Bu,
Qarabağda əhalinin sayı və etnik tərkibi barədə ilk yazılı, rəs
mi sənəddir. Həmin sənədə əsasən Qarabağda 20.095 ailə,
yaxud 90.000 nəfər yaşayırdı ki, onlardan 15.729 ailə (78%)
azərbaycanlı, 4.366 ailə (22%) erməni ailəsi idi. Eyni zaman
da, Şuşada 1.111 azərbaycanlı və 421 erməni ailəsi yaşayırdı.
Şuşa ətrafında 450-dən artıq azərbaycanlı, cəmi 150 erməni
kəndi vardı. Bu kəndlərdə 14.618 azərbaycanlı, 3.945 erməni
ailəsi yaşayırdı.
1826-1828-ci illərdə Rusiya-İran müharibəsindən sonra
Qarabağda etnik vəziyyət kəskin surətdə dəyişməyə başla
yır. 1 828-29-cu illərdə rus-türk müharibəsindən dərhal sonra
Qafqaza 84.000 erməni ailəsi köçürülür. Onlar, əsasən, Qara
bağ və İrəvan vilayətlərində yerləşdirilir. Eyni zamanda, o vaxt
çar məmuru N.N.Şavrovun yazdığı kimi, «nəzərdən qaçırmaq
olmaz ki, rəsmi şəkildə köçürülən 124.000 ermənidən baş
qa qeyri-rəsmi köçənləri də nəzərə alsaq, köçiirülənlərin sayı
200.000 nəfəri adlayır». Ermənilərin İrandan və Türkiyədən
Zaqafqaziyaya köçürülməsi və köçməsi prosesi sonrakı illərdə
də davam etdi.
74
Ermənilərin, digər torpaqlarımız kimi, Qarabağa da iddiala
rını qəti surətdə rədd edərək bu ərazilərin həmişə Azərbaycan
türklərinin olduğunu və onlar tərəfindən idarə olunduğunu
tarixi faktlar da sübut edir. Belə faktlar içərisində Qarabağın
sonrakı taleyində silinməz izlər qoyan «Kürəkçay müqavilə
si», bu müqavilədən irəli gələn, xanlığın rus hakimiyyət dai
rələri ilə münasibətlərini tənzimləyən qarşılıqlı öhdəliklər də
var. Müqavilə rusların təpkisi altında Qarabağ xanı məşhur
İbrahimxəliI xanla general Sisianov arasında 1805-ci ilin 14
mayında imzalanıb. Həmin görüşdə Qarabağ xanı ilə yaxın
qohumluq əlaqələri olan Şəki xanı Səlim xan da iştirak edirdi.
Bir az keçəcək, ruslar bağlanan müqavilənin şərtlərini po
zacaq və indi ermənilərin özlərinə «paytaxt» elan etdikləri
Xankəndidə İbrahim xanı ailəsi, körpə uşaqları ilə birlikdə
qətlə yetirəcəklər. Bu haqsızlığa Qarabağ camaatı ilə birlikdə
İbrahim xanın kürəkəni, şəkili Səlim xan da qiyam qaldırmaqla
cavab verəcək...
1813-cü ildə imzalanan «Gülüstan müqaviləsi» və 1828-
ci ildə Azərbaycanın şimal torpaqlarının işğalını sona yetirən
«Tıirkmənçay müqaviləsi» xalqımızın tarixində öz ağır izlə
rini qoydu. Dəhşət doğuran faktlardan biri də budur ki, heç
bir məntiqə sığmayan şəkildə rus hakim dairələri tərəfindən
1828-ci il martın 21-də, Novruz bayramı günlərində İrəvan və
Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində «Erməni vilayəti» yaradılır
və o vaxt oradakı 1.110 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62-də
ermənilərin yaşadığı nəzərə alınmır.
Tarixi sənədlərə və faktlara əsaslanaraq tam əminliklə «er
məni məsələsi»nin I Pyotr dövründə meydana çıxdığını, II Ye-
katerinanın hakimiyyəti illərində israrla gündəlikdə saxlandığı
nı söyləmək olar. Məqsəd İran və Osmanlı dövlətləri qarşısın
da bufer rolu oynaya biləcək gürcü-erməni dövləti yaratmaq
idi.
75
Dostları ilə paylaş: |