Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

nilər  müsəlman  (azərbaycanlı)  məhəllələrinə  soxularaq  hər 

kəsi  öldürür,  qılıncla  parçalayır,  süngü  ilə  dəlmə-deşik  edir­

dilər.  Qırğından  bir  neçə  gün  sonra  bir  çuxurdan  çıxarılan  87 

azərbaycanlı  cəsədinin  qulaqları,  burunları  kəsilmiş,  qarınları 

yırtılmışdı.  Ermənilər  uşaqlara  acımadıqları  kimi,  yaşlılara  da 

rəhm  etməmişdilər».

«1918-ci  il  qırğınları»  kitabında göstərilir ki,  düşmənin  üstün 

qüvvələri  qarşısında  müqavimət  göstərməyin  yalnız  günah­

sız  qurbanların  sayını  artıra  biləcəyini  görən  m illi  qüvvələr 

martın  31-də  atəşi  dayandıraraq  sülh  danışıqlarına  başlamağı 

təklif  etdilər.  İnqilabi  Müdafiə  Komitəsinin  ultimatumu  (Bakı 

Soveti  hakimiyyətinin  qeyd-şərtsiz  tanınması  və  onun  sərən­

camlarına tam  tabelik;  müsəlman  hərbi  birləşmələrinin,  bunun 

ardınca  isə  erməni  qüvvələrinin  şəhərdən  çıxarılması;  Bakı­

dan  Tiflisə  və  Petrovska  dəmir  yolunun  açılınası)  «Müsavat» 

rəhbərliyi  tərəfindən  qəbul  edilir.  Bununla  da  güman  etmək 

olardı  ki,  bolşeviklərlə  ilk  hərbi  toqquşmada  hədsiz  olmasa 

da,  xeyli  qurban  vermiş  azərbaycanlılar  yenidən  dinc  yaşayış 

dövrünə  qayıda  biləcəklər.  Lakin  hadisələrin  faciəli  davamı 

ultimatumun  qəbulundan  sonra  da  daşnak-bolşevik  ittifaqının 

şəhərin  müsəlman  hissələrində  qarətlər,  yanğınlar,  qətllər  tö­

rətməsi  ilə  baş  verdi.

Qırğınlar  ərəfəsində  «Nikolay  Buniatov»  paroxodunun  ko­

mandir  köməkçisi  Kazım  Axundova  Bakının  Çəmbərəkənd 

adlandırılan  dağüstü  hissəsinin  mühafizəsi  üçün  təyyarəçi 

Rozenblyumun  başçılığı  ilə  10  silahlı  matros  göndərilmişdi. 

K.Axundov  Nikolayev  küçəsindəki  meyitlərin  yığışdırılmasına 

başladı.  Onların  arasında  süngülərlə  didik-didik  edilmiş  və  qı- 

ıncla  tikə-tikə  doğranmış  3  müsəlman  gimnazistin,  11  gim- 

naziyaçı  qızın,  1  rus  qadınının,  3-5  yaşlarında  3  müsəlman 

oğlan  uşağının,  8  rus  kişinin,  19  İran  təbəəli  müsəlman  qadını­

nın,  müxtəlif  peşə  sahibləri  olan  67  azərbaycanlının  meyitləri 

var  idi.  Bundan  başqa,  «Vulkan»  cəmiyyətinin  köhnə  yanal-

108

---

ma  körpüsünə  müsəlman  kişilərin,  qadın  və  uşaqların  6.748 

meyiti  gətirilmişdi.  Axundov  öz  tanışı,  texnik  Vladimir  Soko- 

lovu  «Kərpicxana»  deyilən  yerə  aparmışdı.  V.Sokolov  burada 

3  fotoşəkil  çəkmişdi.  Birinci  şəkildə  başında  güllə,  bədənində 

beş  süngü  yarası  olan  və  sağ  körpücük  sümüyünə  qılınc  zər­

bəsi  endirilmiş  qadın  meyiti  təsvir  olunmuşdu.  Onun  sağ  döşü 

üstündə  hələ  nəfəs  alan  körpə  uzanmışdı.  Körpənin  ayağında 

süngü  yarası  var  idi.

Digər  şəkildə  isə  iri  mismarla  divara  vurulmuş  2  yaşlı  uşaq 

təsvir  edilmişdi.  Mismarın  başından  aydın  görünürdü  ki,  onu

divara  daşla  bərkitmişlər.  Üçüncü  şəkildəki  isə  13-14  yaşlı  qı­

zın  meyiti  idi.  Axundovla  Sokolov  dördüncü  evə  daxil  olduq­

da  dəhşətli  bir  mənzərə  ilə  rastlaşmışdılar:  geniş  bir  otağın 

döşəməsi  üstündə  22-23  yaşlı  bir  qadının,  iki  qarının,  9  yaşlı 

qızın,  8  yaşlı  oğlanın  və  südəmər  körpənin  meyitləri  uzadıl­

mışdı.  Körpənin  əl-ayağını  itlər  gəmirib  yemişdi.  Bu  mənzərə 

Sokolova  elə  ağır  təsir  göstərmişdi  ki,  o,  daha  fotoşəkil  çəkə 

bilməmişdi.

1918-ci  ilin  martında  erməninin  azərbaycanlılara  qarşı  soy­

qırımı  törətməsi  tarixi  faktlarda  dolğun  əksini  tapmışdır.  Kütlə­

vi  qətliamlar  təkcə  Bakı  şəhəri  ilə  məhdudlaşmamış,  Azərbay­

canın  Şamaxı,  Quba,  Qarabağ,  Naxçıvan,  Gəncə,  Lənkəran 

və  digər  bölgələrini  də  əhatə  etmişdi.  Yalnız  1918-ci  ilin  sen­

tyabrında  Nuru  paşanın  başçılıq  etdiyi  ordunun  Bakını  xilas 

etməsindən  sonra  bu  qırğınların  qarşısı  qismən  alınmışdı.

ŞAMAXI

1902-ci  ildə  baş  verən  zəlzələ  Şamaxıda  böyük  dağıntıla­

ra  səbəb  olmuşdu,  minlərlə  insan  qırılmış,  şəhərdə  və  onun 

ətraf  kəndlərində  həyat  sanki  donmuşdu.  Böyük  əziyyət  və 

min  bir  ağrı-acı  ilə  zəlzələnin  törətdiyi  fəsadları  və  dağıntıları 

bərpa  edən  əhali  1905-1907-ci  illərdə  ermənilərin  fitnələri  və 

cinayətləri  ilə  qarşılaşmışdı.  Qatı  millətçi  Lalayev  qardaşları

109

---

Şamaxıda  sünni-şiə  qarşıdurmasını  canlandıra  bilmişdilər.  Əv­

vəlcə  onlar  fürsət  tapıb  hər  iki  tərəfdən  adamlar  qətlə  yetir­

miş  və  camaatı  bir-birinə  qarşı  qoymuşdular.  Bundan  sonra 

isə  sünni  və  şiə  məscidləri  arasında  münaqişələr  baş  vermişdi. 

Lakin  Şamaxı  ziyalılarının  böyük  səyləri  nəticəsində  qalmaqal­

lar  kütləvi  hal  almamışdı.  Fitvaya  uymayan  müsəlmanlar  gec 

də  olsa  ermənilərin  yalan  və  riyakar  təbliğatını  başa  düşmüş, 

Lalayev  qardaşlarını  susdurmuşdular.  Həmin  dövrdə  Şamaxı­

da  lüterian  tayfasından  olan  erməni  millətçiləri  xüsusi  fəallıq 

göstərmiş,  terror  hadisələri  törətmişlər.

Şamaxılı  Möhüb  Əfəndinin  arxivindən  götürülən  bir  əlyaz­

mada  göstərilir  ki,  1905-ci  ildə  Şamaxıda  ermənilər tərəfindən 

kütləvi  qırğınlar  törədilməsinə  səylər  olsa  da,  onların  mənfur 

niyyətləri  baş  tutmamışdı.  Bu  bölgədə  yaranmış  gərginliyin 

sorağı  Gəncəyə  gedib  çıxmışdı.  Odur  ki,  erməni  cəlladlarını 

cəzalandırmaqdan  ötrü  əsasən  şahsevənlərdən  təşkil  olunmuş 

könüllü  süvari  dəstə  Gəncədən  Şamaxıya  yola  düşmüşdü.  Bu 

xəbəri  eşidən  erməni  millətçiləri  gecəykən  oranı  tərk  etmiş­

dilər.  Erməni  keşişləri  isə  o  zaman  böyük  ad-san  sahibi  olan 

Hacı  Məcid  Əfəndiyə  minnətə  gəlmişdilər.  Qan  tökülməsi- 

ni  məqbul  bilməyən  böyük  din  xadimi  öz  yaxın  adamları  ilə 

Kürdəmirə  -   Gəncədən  gələn  dəstəni  qarşılamağa  getmişdi. 

Hacı  Məcid  Əfəndi  onları  inandırmışdı  ki,  Şamaxıda  ermənilər 

faciə  törədə  bilməzlər.  Hacının  xahişini  eşidən  dəstə  Gəncəyə 

qayıtmışdı.  Bu  hadisədən  sonra  erməni  millətçiləri  niyyətləri­

nin  üstünə  pərdə  çəkmək  üçün  Hacı  Məcid  Əfəndini  özlərinə 

ağsaqqal  bilmiş,  bütün  tədbirlərində  onun  yanına  məsləhətə 

getmişlər.

Məkrli  erməni  millətçiləri  1905-ci  ildə  Şamaxıda  həyata 

keçirə  bilmədikləri  genişmiqyaslı  soyqırımı  planlarını  1918-ci 

ildə  təşkil  etməyə  müvəffəq  olmuşdular.

110

---