Belə ki, «Daşnaksütyun»un quldur dəstələri 1918-ci ilin
mart-aprel aylarında bu bölgədə dəhşətli qırğınlar törətmiş
dilər. Həmin qanlı hadisələrin də baş verməsində S.Şaumyan
və onun əlaltı larinin xüsusi rolu olmuşdur. O özü 1918-ci il
aprelin 13-də Xalq Komissarları Sovetinə göndərdiyi məktubda
etiraf etmişdi ki, Şamaxıya artilleriya və pulemyotları olan yeni
dəstələr göndərmişdir. Bu dəstələrə Şaumyanın yaxın silah
daşlarından olan və Şamaxı qırğınının əsas təşkilatçısı, xalqı
mızın qəddar düşmənlərindən biri daşnak S.Lalayev rəhbərlik
etmişdir.
Tarixi mənbələr göstərir ki, mart ayının 18-də Şamaxı şəhəri
nin sakinləri yuxudan sübh çağı top atəşlərinin sədaları altında
oyanmışlar. Evlərindən çıxarkən görmüşlər ki, şəhər cənubdan
ermənilər, şimal-şərqdən isə malakanlar tərəfindən mühasirə
olunmuşdur. Buranın tamamilə azərbaycanlılardan ibarət aşağı
hissəsi top və pulemyot atəşlərinə tutulmuşdur. Şəhərin yuxarı
hissəsində yaşayan ermənilər isə azərbaycanlılar oian məhəl
lələri gülləbaran etmişlər. Bu hücum müsəlmanlar üçün tam
gözlənilməz idi. Çünki bir gün əvvəl erməni yepiskopu Baqrat
və malakanların nümayəndəsi Karabanov xaç və «İncil» qarşı
sında azərbaycanlılarla sülh və qardaşlıq şəraitində yaşayacaq
larına və onlara qarşı heç vaxt silahlı çıxışlar etməyəcəklərinə
and içmişdilər. Heç bir hazırlığı olmayan azərbaycanlılar əv
vəlcə müdafiəyə təşəbbüs etsələr də, top və pulemyot atəşləri
altında dayana bilməyib geri çəkilmişdilər.
Ermənilər və malakanlar həmləyə başladıqlarından bir neçə
saat sonra artıq şəhərin azərbaycanlılar yaşayan və erməni his
səsi ilə sərhəd olan «Piran-Şirvan» bölməsinə daxil ola bilirlər.
Onlar yerli əhalinin evlərini talan edir, yandırır, dinc sakinləri
qəddarlıqla qətlə yetirirdilər. Şəhərin ən abad, varlı və tanın
mış müsəlmanlarına məxsus evlərinə od vurulurdu.
«Daşnaksütyun»un üzvlərinin Şamaxı şəhərindəki bu vəh
şilikləri bir neçə gün davam etdi. Yalnız Gəncədən azərbay
111
canlı silahlı dəstələrinin buraya köməyə gəlməsindən qorxuya
düşən erməni-malakan quldurları Şamaxı qəzasının Qozlu-
Çay malakan kəndinə geri çəkildilər.
Gəncədən olan silahlı dəstələr Şamaxını tərk etdikdən bir
neçə gün sonra quldur dəstələri şəhərdə yenidən peyda oldu
lar. Bu dəfə talanlar və əhaliyə divan tutulması əvvəlkindən
daha böyük qəddarlıq, xüsusi qəzəb və qan içən I i klə həyata
keçirildi. Küçələr, həyətlər, evlər, məscidlər meyitlərlə dolu
idi. Bir sözlə, şəhərin azərbaycanlılar yaşayan bütün məhəllə
ləri tamamilə xarabazarlığa çevrildi, bir dənə də olsa azərbay
canlı evi salamat qalmadı.
Ə.Xasməmmədovun məruzəsində göstərilirdi ki, ermənilə
rin Şamaxı şəhərinə birinci və ikinci hücumları zamanı bir
neçə min azərbaycanlı qətlə yetirilmişdir. Onların arasında
tanınmış nüfuzlu şəxslər və ictimai xadimlər də var idi. Er
mənilər məşhur axund Hacı Cəfərqulunu xüsusi qəddarlıqla
öldürmüşdülər. Əvvəlcə onun saqqalını yolmuş, dişlərini sın
dırmış, gözlərini çıxarmış, qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər.
Quldurların işgəncə ilə öldürdüyü nüfuzlu şəxslər sırasında
şəhər hakimi Teymur bəy Xudaverdov, 1-ci Dövlət Duması
na Şamaxıdan deputat seçilmiş Məhəmməd Əliyev, Hacıba
ba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı ƏbclüIxəliI Əhmədov, Hacı
Əbdülhüseyn Zeynalov üç qardaşı ilə, Hacı İsrafil Məmmə
dov, M ir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim Salamov, Ağa Əhməd
Əhmədov, Hacı Əbdülqasım Qasımov, Eyyub ağa Veysov,
Zeynəb xanım Veysova, Əliabbas bəy İbrahimbəyov, Ələkbər
Qədirbəyov, Əbdürrəhim bəy Ağalarov, Məhiyyəddin Əfən
dizadə, Zəkəriyyə Əfəndi Mehdi Xəlil oğlu, Ziyəddin Abdul
layev, Hacı Molla Həsən Zeynalov və onun arvadı, Mahmud
Hacıağa oğlu və bir çox başqaları da var idi.
Ermənilər axund Hacı Cəfərqulunun evinə və həyətinə pə
nah gətirmiş çoxlu sayda azərbaycanlı qadın və uşağı da gül-
lələmiş, sonra isə meyitlərə od vurmuşdular. Hacı Cəfərqulu-
112
nun tamamilə yandırılmış evinin həyətində Fövqəladə Təhqi
qat Komissiyasının üzvləri çoxlu xırda insan sümükləri aşkar
etmişdilər. Meyitlərin iri sümüklərini isə türklər 1918-ci ilin
yayında erməniləri Şamaxıdan qovarkən yığıb basdırmışdılar.
Məruzədə göstərilirdi ki, bir neçə məscidin, evin və mağaza
ların xarabazarlıqlarının, habelə insan sümüklərinin 45 ədəd
fotoşəkilləri də çəkilmişdir. Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı
əhalisinə vurulmuş ziyan, orta hesabla, bir milyard manatdan
çox olmuşdur. Şəhərə hücum, onun dağıdılması, dinc əhali
yə - qadına, qocaya, uşağa qəddarcasına divan tutulması er
mənilərin azərbaycanlılara qarşı m illi intiqam və düşmənçilik
hissindən irəli gəlirdi və bu, iki məqsəd daşıyırdı. Bir tərəfdən
onlar azərbaycanlıları kütləvi surətdə qırır, digər tərəfdən isə
öldürülən əhalinin evlərinin qarəti hesabına külli miqdarda
var-dövlət əldə edib varlanırdılar. Ona görə də Şamaxını talan'
edən erməni quldur dəstələri «Öldürüb talamaq! Talayıb öl
dürmək!» prinsipindən ilham alırdılar.
Şamaxı üzərinə hər iki hücum zamanı yanğınlar, talanlar,
qətllər nankor yerli ermənilərin köməyi ilə daşnaklar tərəfin
dən əvvəlcədən hazırlanmış plan üzrə həyata keçirilmişdi. Bu
əməliyyatlara Stepan Lalayev, Qavriil Karaoğlanov, Arşak GüI-
bəndiyan, Mixail Arzumanov, Karapet Karamanov, Sedrak Vla
sov, Samvel Doliyev, Petrosyants, ata və oğul İvanovlar, dəllək
Avanesov, şuşalı Aqamalov və digərləri rəhbərlik etmişdilər.
Təkcə mart ayında Şamaxının 58 kəndi erməni silahlı bir
ləşmələri tərəfindən dağıdılmışdı. Təxminən 8 mindən çox
insan öldürülmüşdü. 1918-ci ildə 15 min əhalisi olan Şama
xıda bu rəqəm 1921-ci ildə 1.701 nəfərə enmişdi. Bundan
başqa, şəhərdə azərbaycanlıların bütün hərəkət edən əmlakı
qarət edilmişdi. Azərbaycanlılara məxsus evlər dağıdılmışdı.
13 məscid, o cümlədən böyük tarixi abidə olan Cümə məscidi
yandırılmışdı.
113
Dostları ilə paylaş: |