məsi bu qədim şəhərdə ermənilərin daha geniş şəkildə əl-qol
açmalarına imkan vermədi, onların hazırladıqları bir çox plan
lar alt-üst oldu.
NAXÇIVAN
Çar hökumətinin köçürmə siyasətinə qədər Naxçıvan diya
rı əhalisinin 82,8 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi, ermə
ni əhalisinin sayı isə 17,2 faizə bərabər idi. Rus tədqiqatçısı
S.Qlinka «Ermənilərin Rusiya ərazilərinə miqrasiyası haqqın
da» (Moskva, 1831) əsərində yazırdı ki, Türkmənçay müqavilə
sindən üç ay sonra keçmiş Rusiyanın yeni ərazilərinə, yəni Çar
Rusiyası tərəfindən işğal olunmuş sabiq Naxçıvan, İrəvan və
Qarabağ xanlıqlarına 40.000 erməni köçürülmüşdür. Bu «kö
çü rm ə n in təşəbbüsçüsü milliyyətcə erməni olan X.Y.Lazarev
idi. O, hələ İkinci Rusiya-İran müharibəsi bitməmiş 1827-ci
ildə ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülmələrinin layihə
sini tərtib edərək çar hökumətinə təqdim etmişdi.
1905-ci ilin fevralında Bakıda baş verən erməni-müsəlman
toqquşması may ayının əvvəllərində Naxçıvan camaatında da
xüsusi narahatlıq doğurmuşdu. Qafqaz canişinliyinin yüksək
rütbəli erməni və ermənipərəst məmurları vasitəsilə silah-
landırılan xüsusi dəstələr 1905-ci ildə digər yerlərdə olduğu
kimi, Naxçıvanda da azərbaycanlılara qarşı silahlı hücumlar
edib, həmin ərazilərdən onları təmizləməklə ermənilərin say
üstünlüyünə nail olmaq istəyirdilər. Çünki həmin dövrdə Qaf
qazdakı 54 qəzadan yalnız beşində ermənilər çoxluq təşkil
edirdilər.
Mirmövsüm Nəvvabın «1905-1906-cı illərdə erməni-müsəl
man davası» və Məmməd Səid Ordubadinin «Qanlı illər»
əsərlərindən məlum olur ki, Naxçıvanda ermənilərin müsəl
manlara qarşı ilk həmlələri 1905-ci ilin mayında başlamış və
faciəvi qırğın kimi müxtəlif fasilələrlə 1907-ci ilə qədər davam
etmişdir. Həmin dövrdə ermənilər azərbaycanlıların yaşadıqla
126
rı kəndlərə geclən yolları bağlamış, onların bir-biri ilə əlaqəsi
ni, əslində, tamam kəsmişdilər. Ermənilər bu ərazidə yaşayan
kəndlərin dörd bir tərəfinə çoxsaylı silahlı əsgərlər yerləşdir
mişdilər. Şəhərdə söhbət gəzirdi ki, ermənilər cürbəcür odlu
silahlarla azərbaycanlılara qəfildən hücum edəcəklər. Digər
tərəfdən isə, təxribatçılar şayiə yaymışdılar ki, «Qafqazda bi
zim əlimizin üstündə gərək əl olmasın». Bu fikirlərlə yerli ca
maatı çaşdıran erməni millətçiləri heç kəsdən qorxmayıb azər
baycanlılara hər cür əziyyət verməkdə idilər. Mayın 5-də saat
3 radələrində Cəhri kəndinin üç azərbaycanlı sakini ermə
ni kəndi Şıxmahmuddan keçdikləri vaxt ağır yaralanırlar. Bu
xəbər şəhər əhlində daha çox həyəcan yaradır və ermənilər
həmin gündən dükanlarını bağlayıb kimisi kilsəyə, kimisi də
evlərinə yığışırlar. Mayın 7-də Tumbul adlı erməni-müsəlman
kəndində (bu kəndin iki hissəsi müsəlman, bir hissəsi ermə
ni idi) bir azərbaycanlı öldürülür. May ayının 9-da naxçıvanlı
Əli Hacı Bayramzadə səhrada Əliabad adlı erməni kəndliləri
tərəfindən gecə vaxtı yeddi güllə yarası ilə qətlə yetirilir. Ayın
11-də Kültəpə erməni kəndinin varlısı ermənilər tərəfindən
ailəsi ilə birlikdə öldürülür. Günah isə müsəlmanların üzərinə
qoyulur.
Həmin gecə vitse-qubernator Baranovski yolla gedən bir
ermənidən çoxlu bomba müsadirə edir. May ayının 11-də er
mənilər bütün şəhəri atəşə tuturlar. Cəhri kəndindən başlayan
qarışıqlıq, yanğın və talanlar həmin il noyabrın 26-na qədər
davam edir. Bir faktı qeyd edək ki, qubernator bu hadisələri
görür və eşidirdi, amma heç bir tədbir görmək fikrində deyildi.
Noyabrın 26-sı gecəsi isə Naxçıvanda odlu-alovlu, miisibət-
li bir gecə olmuşdur. «Gecə saat 7 radələrində dəhşətli sədalar
eşidilirdi. Məlum olduğu kimi, həmin səs bazar qarovullarının
səsi imiş. Hərdənbir beşatılan sədaları da eşidilirdi. Camaat
evindən çıxıb bazara girmək istəsə də, kazaklar hər tərəfdən
atışma salıb mane olurdular. Xülasə, güllə səsi iki saat davam
127
edib camaatı heyrət içində qoymuşdu... Bir azdan şəhəri tüstü
bürüyüb, bazar tərəfdən qəmli bir işıq şəhəri ara-sıra işıqlan
dırdı. O vəziyyətdə bazar yanar dağ və vulkanlara bənzədi.
Bir saatdan sonra məlum oldu ki, hərif kazaklar və ermənilər
əlbir olub müsəlman bazarını tamam qarət edəndən sonra ora
od vurmuşlar». Camaatın illər boyu zəhmətlə qazandığı var-
dövlət bir neçə saatın içində yanıb kül olmuşdu. Bu yanğında
85 dolu dükan, 75 anbar və bir neçə boş dükan yandırılmışdı.
3 gün - noyabrın 27-dən 30-dək bazarda əsla yeməyə bir şey
qalmamışdı. Camaat son dərəcə ehtiyac içində idi. Noyabrın
29-da gecə şəhərin ikinci hissəsində kazaklar müsəlman evlə
rini atəşə tutub qarət etmişdilər...
Ümumiyyətlə, Naxçıvan hadisələri zamanı buranın Azərbay
can kəndlərində 10 anbara, 150 dükana od vurulmuş, 350 gü
nahsız müsəlman qətlə yetirilmiş, 250 nəfər isə yaralanmışdı.
Rusiyada çarizmin devrilməsi ermənilərin Azərbaycanda
həyata keçirdikləri türk-müsəlman soyqırımlarının yeni dal
ğasına başlanmasına təkan verdi. 1917-ci ilin əvvəllərindən
1918-ci ilin martınadək təkcə İrəvan quberniyasında 197 azər
baycanlı kəndi dağıdıldı və boşaldıldı. Onların da müəyyən
hissəsi həmin quberniyaya daxil olan Naxçıvan qəzasına və
digər qonşu qəzalara aid idi.
1918-ci ildə M illi Komitənin sədri M ir Hidayət Seyidzadə-
nin verdiyi məlumata görə, erməni silahlı qüvvələri Naxçı
van üzərinə iki istiqamətdən hücum etməyi planlaşdırmışdılar.
Onlar həmin dövrdə Sədərək, Qəməriyyə kəndlərinə basqın
edərək bu yaşayış məntəqələrini dağıtmış, sonra isə Şərur və
Naxçıvan qəzası istiqamətində hərəkət etməyə başlamışdılar.
Erməni silahlı qüvvələri bu köməyi İrəvandan və Aleksandro-
poldan, yəni Gümrü şəhərindən almışdılar.
İkinci quldur dəstəsinin Zəngəzur istiqamətindən gəlməsi
gözlənilirdi. Məlumatda həyəcanla bildirilirdi ki, əgər on beş
gün ərzində tədbir görülməsə, Ordubad düşmən tapdağı altın
128
Dostları ilə paylaş: |